فرمت «مسکو» و منافع ملی

دیپلماسی ایرانی: نشست موسوم به «فرمت مسکو» دیروز جمعه ۲۹ سپتامبر/ ۷ مهر در شهر قازان (کازان) روسیه، مرکز جمهوری تاتارستان با حضور نمایندگان ۱۵ کشور من جمله روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان، ازبکستان، چین، هند، ایران و پاکستان برگزار ‌شد. در این نشست امیر خان متقی، سرپرست وزارت امور خارجه طالبان نیز به دعوت روسیه حضور داشت. علاوه‌ بر هیات طالبان، این دور از نشست «فرمت مسکو»، مهمانان ناظر دیگری از جمله مقاماتی از عربستان، امارات، قطر و ترکیه به شهر قازان دعوت کرده بود. شرکت کنندگان در این نشست در مورد وضعیت کنونی افغانستان، مسایل آشتی بین طرف های افغان، تضمین امنیت منطقه ای و بازسازی کشور پس از جنگ و همچنین مسایل فراگیر بودن دولت طالبان، مبارزه با تروریسم و جنایات مواد مخدر بحث و تبادل نظر کردند.

ضمیر کابلوف، نماینده ویژه ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه در امور افغانستان، پیشتر در گفت‌وگو با رسانه‌ها اظهار داشت که «این نشست بر موضوع فراگیر شدن دولت کنونی افغانستان، مبارزه با تروریسم و جرایم مرتبط با مواد مخدر متمرکز خواهد بود. هیچ بحثی در مورد حذف نام طالبان از لیست گروه‌های تروریستی و ممنوعه در روسیه وجود ندارد.» نکته حائز اهمیت انیجا است که در نشست قبلی «فرمت مسکو» برای افغانستان در نوامبر سال گذشته میلادی، روسیه نمایندگان حکومت طالبان را به دلیل عدم تشکیل دولت «جامع سیاسی-قومی» دعوت نکرد. هر چند که این بار امیر خان متقی در قازان حضور داشت و سخنرانی خود را در فرمت مسکو بیان داشت، با اینحال نماینده ویژه رئیس‌جمهور روسیه در امور افغانستان و رئیس دپارتمان دوم آسیایی وزارت امور خارجه روسیه اعلام کرد که وزیر امور خارجه این کشور هیچ برنامه‌ای برای دیدار با هیات طالبان که به روسیه سفر کرده است، ندارد.

ضمیر کابولوف با بیان این نکته که، دعوت از هیات طالبان برای شرکت در نشست قازان توسط او صورت گرفته نه سرگئی لاوروف، متذکر شد که وزیر ماور خارجه روسیه (لاوروف) هیچ تعهدی در مقابل این مهمانان (طالبان) ندارد. لذا نماینده ویژه رئیس‌جمهور روسیه در امور افغانستان و رئیس دپارتمان دوم آسیایی وزارت امور خارجه روسیه تاکید کرد که طالبان جزو شرکت کنندگان در نشست فرمت مسکو نیست، بلکه جزو مهمانان این نشست است و به زعم او، این تفاوت اساسی است. کابولوف درباره به رسمیت شناختن فرضی دولت طالبان گفت، برای این منظور طالبان باید ابتدا در عمل ثابت کند که آماده است تا به درخواست‌ها برای ایجاد یک دولت جامع پاسخ دهد. چنین گامی درب را برای به رسمیت شناختن احتمالی باز می‌کند.

 اما بر خلاف آنچه که نماینده ویژه رئیس‌جمهور روسیه در امور افغانستان و رئیس دپارتمان دوم آسیایی وزارت امور خارجه روسیه عنوان داشت، کریم داوود معینی در گفت وگو با «شرق» ارزیابی کاملاً متفاوت و متضاد دارد و بر این باور است که حکومت طالبان در طول ۲ سالی که از عمرش می‌گذرد توانسته با ترفندها سیاسی و دیپلماتیک در قالب حفظ موازنه با کشورهای بلوک شرق و غرب، به صورت نسبی به اهداف خود دست پیدا کند، کما اینکه به گفته او، طی هفته‌های گذشته شاهد دیدار مقامات حکومت طالبان با مقامات دولت بایدن در دوحه، پایتخت قطر بودیم و اکنون هم طالبان با حضور در نشست فرمت مسکو در شهر قازان توانسته است با سخنرانی امیرخان متقی دست به نوعی تطهیر، توجیه و همچنین تلاش برای به رسمیت شناختن حکومت طالبان بزند. 

تحلیلگر حوزه بین الملل پیرو نکته خود متذکر می‌شود که، «طالبان به خوبی می‌داند ذیل تقویت ارتباطش با کشورهای نظیر چین و روسیه می‌تواند ایالات متحده را به سمت انعطاف و دادن امتیاز بکشاند و به عکس، با مذاکرات صورت گرفته با طرف آمریکایی می‌تواند شرایطی را ایجاد کند که روسیه و چین هم به دنبال کشاندن طالبان به جبهه خود باشند.» با این خوانش، کارشناس حوزه افغانستان معتقد است که، «طالبان به یک هوشمندی دیپلماتیک در سایه پیشبرد سیاست موازنه‌سازی رسیده است و می‌داند و به تبعش به خوبی می‌داند از کارت‌های خود چگونه استفاده کند تا منافعش را به طور همزمان از روسیه و چین و ایالات متحده محقق کند.» با در نظر ان این نکات، کریم داوود معینی، بر خلاف گفته های ضمیر کابولوف تاکید می کند، اصلاً مهم نیست هیئت طالبان در قالب طرف رسمی به روسیه و نشست قازان دعوت شده است یا به عنوان طرف مهمان و ناظر، چون وی اذعان دارد که، «نفس حضور طالبان در هر نشستی یک فرصت، فضا و بستر را برای به رسمیت شناختن این حکومت فراهم می‌کند.» 

تهران و طالبان در قازان چه گفتند؟ 

حسن کاظمی قمی، نماینده ویژه رئیس‌جمهور در امور افغانستان که روز پنج شنبه برای شرکت در پنجمین نشست «فرمت مسکو» در ارتباط با موضوع افغانستان به روسیه و شهر قازان سفر کرده بود در سخنرانی دیروز جمعه خود رویکرد جمهوری اسلامی ایران راجع به حکومت طالبان، افغانستان، تحولات این کشور تبیین کرد و ضمن انتقاد از دخالت‌های بی‌جا و سیاست‌های نادرست آمریکا در امور افغانستان طی سالیان گذشته، بر ضرورت همکاری بیشتر کشورهای همسایه برای کمک به حل مشکلات افغانستان، بدون اتکاء به عنصر بیگانه را مورد تاکید کرد. 

نماینده ویژه رئیس‌جمهور در امور افغانستان این را هم گفت که، «در برابر جبهه همسایگان افغانستان، بیگانگانی قرار دارند که اگر چه از منطقه دور هستند، اما منافع خویش را برتری بخشیده و ارزش‌های رایج جوامع خود را برای دیگران ترویج و تبلیغ می‌کنند.» لذا به باور کاظمی قمی، «بیست سال اشغالگری مستمر و بدون دلیل آمریکا و هم پیمانانش، آشکار ساخت که جبهه بیگانگان با منافع ملی افغانستان سر سازگاری ندارد.» با این برداشت، نماینده ویژه رئیس‌جمهور در امور افغانستان در ادامه سخنانش از امید بیشتر خبر داد که در سایه آن، سیاست همسایگی بر بنیاد جلب منفعت و دفع مضرت به سرعت مدنظر واقع گردد و برنامه اجرایی چنین سیاستی از سوی حکومت سرپرستی افغانستان توام با رایزنی با همسایگان دنبال شود.

در حالی حسن کاظمی قمی در سخنانش، طالبان را «حکومت سرپرستی افغانستان» خواند، که در مقابل، امیر خان متقی در مقام وزیر امور خارجه طالبان طی سخنان دیروزش در قازان به اعتقادی به موقتی بودن حکومت طالبان نداشت و به بیان دستاوردهای این حکومت (طالبان) در نشست «فرمت مسکو» پرداخت. متقی بر خلاف تمام شواهد و قرائن مدعی شد که، «حکومتی را تشکیل داده‌ایم که از مشروعیت دینی و ملی همراه با حکمرانی خوب با در نظر گرفتن دین، تاریخ، فرهنگ و به‌ویژه واقعیت‌های سیاسی بلافصل مردم خود برخوردار باشد.» با این ادعا از زبان این مقام حکومت طالبان، وی ابزار امیدوازی کرد، کشورهای منطقه و جهان نیز مهر تایید خود را بر این واقعیت بگذارند.  

وزیر امور خارجه حکومت طالبان در مواضعی معنادار که به نظر می رسد روی سخنش با ایران بود، به موضوع پیشنهاد همسایگان افغانستان برای تعیین نوع حکومت در این (افغانستان) ورود کرد و متذکر شد که، «همه کشورها به ویژه همسایگان ما و کشورهای منطقه، چون در مورد شکل حکومتداری به دیگران نسخه ارائه نمی‌کنیم، در مورد شکل حکومتداری افغانستان نیز نسخه ارائه ندهند، و در عوض، منطقه کار رسمی را با امارت اسلامی افغانستان آغاز کند.»

متقی سخنانی را خود را اینگونه ادامه داد که، «اکنون که اشغال افغانستان پایان یافته، امنیت برقرار شده و اراده سیاسی قوی وجود دارد، زمان اجرای پروژه اتصال منطقه‌ای با محوریت افغانستان فرا رسیده است. بر اساس سیاست خارجی اقتصاد محور خود، آماده ارائه کلیه امکانات لازم برای اتصال منطقه‌ای هستیم؛ چه در قالب حمل و نقل و چه انتقال انرژی. پس از تحولات سیاسی جدید، اکنون بیش از هر زمان دیگری شرایط برای اجرای «کریدور تجاری شمال ـ جنوب» فراهم شده است. 

وزیر امور خارجه حکومت طالبان از اظهارات میخائیل میشوستین (نخست وزیر فدراسیون روسیه)، در خصوص اعلام آمادگی مسکو  برای توسعه مسیرهای تجاری در منطقه یورو-آسیا از جمله افغانستان و جنوب آسیا استقبال کرد. چون به گفته متقی، «افغانستان دارای پتانسیل قوی برای همکاری اقتصادی، تجارت و سرمایه گذاری است و در پروژه‌های زیربنایی، انرژی، معادن، زراعت، خطوط ارتباطی و به ویژه خط آهن که تمام منطقه را از طریق افغانستان به هم وصل می‌کند، هیچ تبعیضی نداریم.» این مقام طالبان در نکته سومش، «آمادگی طالبان در زمینه همکاری مرزی با کشورهای همسایه برای جلوگیری از تردد قاچاقچیان و سایر عوامل مخرب را تکرار ‌کرد.» چرا که به زعم متقی، مقابله با این تهدیدات مستلزم همکاری جمعی است.

وزیر امور خارجه حکومت طالبان سراغی از  تعاملات گسترده سیاسی و دیپلماتیک افغانستان با بسیاری از کشورها به ویژه با کشورهای منطقه گرفت و در اشاره ای مستقیم به اقدام جمهوری خلق چین پرداخت که طبق تشریفات دیپلماتیک، سفیر خود را به امارت اسلامی افغانستان معرفی کرد. متقی با تشکر از پکن، امیدواری خود را برای سرمشق قرار دادن این اقدام چینی ها توسط سایر کشورها عنوان کرد. 

منافع ملی در دوگانه به رسمت شناختن یا نشناختن طالبان 

 پیرو آنچه امیر متقی در سخنان دیروزش در نشست قازان مطرح کرد، ۲۲ شهریور/ ۱۳ سپتامبر بود که سفیر جدید چین در افغانستان استوارنامه خود را به مقامات طالبان تحویل داد و بدین ترتیب چینی ها به نخستین کشوری مبدل شدند که از زمان کنترل افغانستان توسط طالبان سفیر جدیدی در این کشور تعیین می‌کند. سخنگوی وزارت خارجه طالبان اعلام کرد که از آگوست سال ۲۰۲۱ تاکنون و پس از خروج نظامیان آمریکایی از افغانستان و به‌دست‌گرفتن زمام امور توسط طالبان، «چاو چینگ»، نخستین سفیر یک کشور بیگانه است که تصدی چنین مسئولیتی را در افغانستان به عهده می‌گیرد.

بلال کریمی، معاون سخنگوی هیئت حاکمه افغانستان نیز در بیانیه‌ای تاکید کرد که محمدحسن آخوند نخست‌وزیر طالبان استوارنامه سفیر جدید چین در افغانستان را تحویل گرفته است. دفتر سخنگوی دولت طالبان نیز تصاویر این مراسم که امروز چهارشنبه در کاخ ریاست جمهوری افغانستان با حضور محمدحسن آخوند نخست‌وزیر طالبان، امیرخان متقی وزیر خارجه طالبان و سفیر چین در افغانستان برگزار شد را منتشر کرد. گفتنی است در ابتدای سال جاری میلادی نیز طالبان که پس از خروج نظامیان آمریکایی از افغانستان کنترل این کشور را به دست گرفته نخستین قرارداد بین‌المللی خود را با چین جهت استخراج نفت از میدان نفتی آمودریا واقع در شمال افغانستان به امضا رساند.

پس از به رسمیت شناخته شدن طالبان از سوی چین، این پیشنهاد در محافل رسانه ای و کارشناسی مطرح شد که ایران نیز به چین بپیوندد و با توجه به حضور شش میلیون مهاجر افغانستانی در ایران و کیلومترها مرز مشترک و بسیاری از مباحث به سود منافع ملی است که به رسمیت شناختن طالبان در دستور کار تهران قرار گیرد، اما محمدعلی نایبی، دیگر کرشناسی بود که در گفت گو با «شرق»، چنین اقدامی را به شدت خطرناک و بر خلاف منافع و امنیت ملی ایران می‌داند تا جایی که به گفته این تحلیلگر، اگر جمهوری اسلامی ایران کوچکترین اقدامی برای به رسمیت شناختن حکومت طالبان داشته باشد خود را ملزم به پذیرش تعهداتی می‌کند که دستش را در برابر این حکومت (طالبان) خواهد بست و توان چانه زنی را به شدت کاهش خواهد داد.

با این برآورد، نایبی تاکید دارد که، «اتفاقا به رسمیت نشناختن حکومت طالبان می‌تواند یک اهرم فشار، برگ برنده و کارت بازی در اختیار تهران باشد که بتواند این حکومت را وادار به پذیرش درخواست‌ها و انتظارات تهران در خصوص مسائل مرزی و امنیتی، تروریسم، مهاجرت، قاچاق مواد مخدر، چالش های آبی و ... .»

نایبی در راستای ارزیابی خود به اقدام ۸ اسفند ۱۴۰۰/ ۲۱ فوریه ۲۰۲۲ ایران در واگذاری سفارت افغانستان به حکومت طالبان رجوع می کند و با اشتباه خوانده آن تصمیم اذعان دارد که، «برخی موازی کاری‌ها و تنوع مراکز تصمیم‌گیری در عرصه سیاست خارجی باعث شده است که اکنون جمهوری اسلامی ایران نتواند یک راهبرد منسجم، دقیق، درست و واقع بینانه در قبال طالبان داشته باشد.»

پیرو این نکته، محمدحسین عمادی، مشاور ارشد سازمان ملل در بازسازی افغانستان هم طی گفت گوی تفصیلی که با «شرق» داشت، هشدار داده بود که، «نه‌تنها طالبان امروز دیگر دشمنِ دشمن ما یعنی دشمن آمریکا نیست، بلکه برای به رسمیت شناخته‌شدن حاضر به هرگونه معامله با آمریکایی‌هاست، حتی اگر این معامله ناامن‌کردن مرزهای شرقی و کل ایران و دشمنان بالقوه خود در منطقه باشد. چون طالبان می‌داند اگر آمریکا این جریان را به رسمیت بشناسد، مسیر برای به رسمیت شناخته‌شدن طالبان در دیگر مجامع و نهادهای بین‌المللی و ازسوی دیگر کشورهای اروپایی و غربی و کل جهان باز خواهد شد.»

عمادی به «شرق» می گوید: «در این مقطع مشخص به رسمیت شناخته‌نشدن طالبان در مجامع جهانی به یک فرصت تبدیل شده است تا طالبان از زیر بار هرگونه رفتاری برای تجهیز و اعزام تروریسم و تروریست به ایران و دیگر کشورها شانه خالی کند.» در عین حال به گفته مشاور ارشد سازمان ملل در بازسازی افغانستان، «اتفاقا همین مسئله سبب شده است که یک اهرم فشار توسط طالبان بر کشورهای منطقه شکل بگیرد که شما ابتدا من را به رسمیت بشناسید تا من هم بتوانم کنترلی روی مرزها و داخل افغانستان داشته باشم؛ مشابه همان اقدامی که توسط ایران و دیگر کشورها در سپردن کنسولگری‌ها به طالبان شکل گرفت.»

از منظر این تحلیلگر ارشد حوزه افغانستان، طالبان از فضای دوگانه در قبال به رسمیت شناخته شدن و نشدنش نهایت استفاده را می برد، چرا که به زعم او، «طالبان با هوشمندی از مشکلاتی با همسایگانش به خصوص ایران دارد به عنوان اهرم‌های فشار برای به رسمیت شناخته‌شدن خود استفاده می‌کند و در عین حال، در فضایی که هنوز کشورهای منطقه، طالبان را به رسمیت نمی‌شناسند، خود را از هرگونه پاسخ‌گویی و پذیرش مسئولیت هم مبرا می‌داند»