اصلاحات داخلی و نظم منطقه ای، راه حل ایران به سوی شکوفایی

نویسندگان این مطلب: انوشیروان احتشامی و گودت بهجت

دیپلماسی ایرانی: جهان پسا غرب مفهومی است که به مطالعات بین المللی سازی تدریجی (آسیایی شدن) فعالیت اقتصادی و تغییر سریع مرکز ثقل اقتصادی جهان به سمت شرق مربوط می شود. اگرچه درست است که کشورهای بریکس و به ویژه برزیل، چین، هند و روسیه از مشکلات ساختاری و مسائل حاکمیتی عمیق رنج می برند که مانع از ادعای برتری جهانی آنها می شود، اما شکی نیست که این کشورها تغییراتی در مرکز ثقل اقتصاد جهانی ایجاد کرده و سبب شده اند ناظران روابط بین الملل کاهش نسبی نقش، صدا و نفوذ قدرت های مسلط غربی در جهان امروز به نفع قدرت های نوظهور را به رسمیت بشناسند. 

چالش ها در مسیر آسیایی شدن ایران

تاریخ جمهوری اسلامی نشان می دهد که رابطه محیط خارجی و سیاست های داخلی ایران تا چه اندازه اهمیت دارد. حیاتی است. یک منطقه امنیتی به طور حتم نهادهای اصول گرا در ایران را که به شدت طرفدار آسیایی شدن هستند، تقویت می کند و تلاش ها برای نزدیکی با همسایگان را ناکام می گذارد. اما ایران به این روابط نزدیک نیاز دارد. حسن روحانی در ماه مه 2017 این روابط را برای جوان سازی اقتصادی و گشایش فضاهای عمومی وعده داد. یک منطقه امنیتی همچنین یک منطقه نظامی می شود و با ورود سامانه های پیشرفته تسلیحاتی ایالات متحده به خلیج فارس، ایران مجبور می شود سهم بیشتری از درآمد خود را به دفاع اختصاص دهد. نظامی شدن خلیج فارس همچنین ایران را به سمت تعمیق روابط نظامی با کشورهایی سوق می دهد که آمریکا آنها را خصمانه می داند: چین، روسیه و کره شمالی. بدین ترتیب، فشارهای آمریکا بر ایران این کشور را به سمت شرق و کشورهایی سوق می دهد که لیبرالیسم کمتر در آنها دیده می شود.

از طرف دیگر، سیاست نگاه اسرائیل به شرق هم بر تلاش های ایران برای ایجاد حلقه مشارکت مختص خود تاثیر می گذارد. اسرائیل روابط نظامی و تجاری عمیقی با چین و هند دارد و تمایل آن به منزوی کردن ایران می تواند به تلاش برای محدود کردن روابط اقتصادی و سیاسی جمهوری اسلامی و شرکای اقتصادی و نظامی آن در چین و هند منجر شود.

روابط آسیایی ایران در خلاء شکل نگرفته و برخی از همسایگان به ظهور آن به عنوان یک قدرت آسیایی رویکرد خصمانه تری دارند. این کشورها به عنوان تامین کننده انرژی و سرمایه گذار، نفوذ قابل توجهی در پایتخت های آسیایی دارند و ممکن است مانع از پیوندهای انحصاری یا مستحکم تهران با آنها شوند. در حال حاضر، چهار کشور اصلی آسیا کاملا روشن کرده اند که قصد ندارند روابط با کشورهای شورای همکاری خلیج فارس را فدا کنند. چین شاید به ایران تمایل بیشتری داشته باشد، اما از روابط با عربستان، کویت، امارات، قطر یا حتی مصر نمی گذرد. در واقع، این کشورها می توانند آسیایی شدن ایران را تا اندازه ای مهار کنند.

مساله دیگر اخلاقیات ابتکارعمل کمربند و جاده چین است که ایران روی موفقیت آن حساب کرده. برخی معتقدند آنچه که منافع به نظر می رسد، می تواند کشورهای مشارکت کننده در این ابتکارعمل را به دام چین اندازد. پکن ممکن است از مسیرهای جاده جدید ابریشم برای افزایش کنترل در آسیا استفاده کند. بدین ترتیب، ایران از چاله غرب به چاه شرق می افتد. به علاوه، بعید است ایران بتواند بحران های ناشی از تنش های ژئوپولتیک و ژئواکونومیک بین هند و چین را کنترل کند. این تنش ها می توانند منافع ملی ایران را در ایجاد روابط آسیایی به خطر اندازند.

در داخل ایران هم موانعی برای آسیایی شدن وجود دارد. اول اینکه بسیاری از ساکنان شهرهای ایران (اکثریت جمعیت) به طور فزاینده عادات فرهنگی و هنجارهای اجتماعی خود را از غرب وام می گیرند. جمعیت جوان ایران به شدت از اینترنت و رسانه های اجتماعی غربی و زبان انگلیسی برای تعامل استفاده می کند. این جمعیت بیشتر به غرب متمایل است، نه شرق. اگرچه بازی های ژاپنی، اسباب بازی های کره ای غالب هستند و سوداگران از واردات کالاهای ارزان چینی سود می برند، فیلم های آمریکایی در بازار سیاه رواج دارند. با این حال، رویکر تهاجمی آمریکا به ایران تحت حمایت ائتلاف منطقه ای، می تواند احساسات ملی گرایانه گروه های اجتماعی متمایل به غرب را تقویت کند. 

تلاش های ایالات متحده و متحدان عرب آن برای مهار نفوذ منطقه ای ایران منجر به تقویت نیروهای حامی بازگشت ایران به وضعیت رویارویی مداوم با غرب می شود و می تواند ایران را به گسترش سیاست هایی موضع گیری تقابلی سوق دهد. رویکرد تهاجمی ایران ناگزیر به افزایش فشار از سوی آمریکا و فاصله گرفتن ایران از شرکای اروپایی و آسیایی آن خواهد شد که برجام را یک فرصت تجاری فوق العاده برای تعامل با ایران می دانند. با توجه به این واقعیت که کشورهای آسیایی اساسا ریسک پذیر نیستند، تنش های مداوم می تواند اشتیاق آنها را برای توسعه روابط با ایران کاهش دهد و مانع از آسیایی شدن این کشور شود. ایران پیشتر این درس را آموخته است که برای اقتصادهای آسیایی، هیچ منافعی در درگیری وجود ندارد و ناامنی به تجارت خوب آسیب می رساند.

از این رو، ایران همچنان درگیر وعده آینده بهتر در آسیا و مشکلات کنونی در دفاع از منافع منطقه ای خود در برابر اعمال فشارهای آمریکا و متحدانش است. عوامل داخلی و نفوذ و تاثیر نیروهای خارجی که در صحنه ژئوپلتیک بازی می کنند، به یک اندازه در سرنوشت ایران نقش دارند. با این حال، تغییر سیستمی در قرن بیست و یکم می تواند این فرصت را برای ایران فراهم آورد تا به عنوان یک قدرت بزرگ منطقه ای و یک اقتصاد سعادتمند آسیایی، رشد کند. اگرچه، جمهوری اسلامی برای موفقیت این رویکرد باید شرایط داخلی و منطقه ای را همسو سازد و اصلاحات اجتماعی و اقتصادی در پیش بگیرد تا بتواند ادغام ایران در نظام جهانی را تسهیل کند و به طور همزمان، به منطقه نظم دهد. (این مطلب ادامه دارد.)

منبع: موسسه مطالعات سیاسی بین الملل ایتالیا / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34