حملات سختی که امریکا می‌کند

دیپلماسی ایرانی: سازمان بهداشت جهانی در ۱۹ ماه مه سال جاری میلادی (۲۹/۲/۱۴۰۴)، متن مذاکره شده «موافقت‌نامه بیماری‌های واگیردار» را با ۱۲۴ رأی مثبت و ۱۱ رأی ممتنع و بدون رأی مخالف، به تصویب رساند. این اقدام در هفتاد و هشتمین اجلاس سالانه سازمان بهداشت جهانی، بی‌تردید موفقیتی بزرگ محسوب می‌شود.

دولت ایالات متحده، به این اقدام جمعی دولت‌های عضو سازمان بهداشت جهانی انتقاد کرد. وزیر بهداشت ایالات متحده، حملات سختی به سازمان بهداشت جهانی کرد و خواستار آن شده که موافقت‌نامه‌ای خارج از سازمان بهداشت جهانی برای مقابله با بیماری‌های واگیردار طرح و تصویب شود. شایان ذکر است که ترامپ، رئیس جمهور آمریکا، در ۲۰ ژانویه ۲۰۲۵، یعنی دقیقاً روزی که مجدداً وارد کاخ سفید شد، با امضای یک فرمان اجرائی، به عضویت ایالات متحده در این نهاد بین‌المللی خاتمه داد.

آنچه که ذکر شد، اهمیت مسائل بهداشت و سلامت را در مناسبات بین‌المللی و چگونگی رابطه قدرت و همکاری بین‌المللی در مسائل بهداشت همگانی را برجسته می‌کند. علیرغم خواست آمریکا، اکثریت کشورهای جهان، موافقت‌نامه بیماری‌های واگیردار را تصویب کردند. جالب آنکه آمریکا،‌خود در مراحل اولیه، بررسی این موافقت‌نامه مشارکت داشت.

در این میان پرسش قابل ملاحظه‌ به ذهن تحلیل‌گران و دست‌اندرکاران امور سیاست خارجی متبادر می‌گردد و آن اینکه چگونه می‌توان نسبت موضوعات بهداشتی و سلامت محور را با روابط بین‌المللی مورد بررسی قرار داد؟ در پاسخ باید به «ریشه همکاری‌های جهانی در مباحث سلامت» پرداخت، سپس «دگرگونی‌های سه دهه گذشته بین سلامت و روابط بین‌المللی» را در نظر قرار داد و سرانجام به «چگونگی موافقت‌نامه جدید از نظر مناسبات بین‌المللی» توجه نمود.

بیماری و سلامت بخش جدایی ناپذیر و پیوسته زندگی بشر بوده است. تهدید سلامتی انسان‌ها، دغدغه‌ای پایدار برای دولت‌ها و ملت‌ها بوده و این پدیده کهن و ریشه‌داری در تاریخ و زندگی اجتماعی است. اما آنچه در این ریشه‌شناسی نسبت سلامت و سیاست حائز اهمیت می‌باشد، بروز و ظهور بیماری‌های متعدد و واگیردار بوده که مرزهای سیاسی و ملی را درنوردیده و مناطق مختلف و بعضاً تمامی جهان را در بر گرفته است. 

چه تمدن‌ها و قدرت‌های شکوهمندی در تاریخ وجود داشته‌اند که با طاعون و وبا و بیماری‌های همه‌گیر، زمین‌گیر و نابود شدند. در مقابل، بیماری‌های فراگیر، جوامع بشری، چاره‌ای جز همکاری نداشته و ندارند.

مخصوصاً در دو سده گذشته که با رشد دیپلماسی چندجانبه، دولت‌ها در عرصه‌های فنی و تخصصی، با یکدیگر همکاری کرده‌اند. بهداشت و مخصوصاً جلوگیری از گسترش بیماری‌های واگیردار یکی از حوزه‌های جدی بوده است. در این خصوص داده‌های تاریخی قابل ملاحظه‌ای وجود دارد. در پژوهشی که توسط ریچارد دگسنRichard Dedgson و همکاران در ۲۰۰۲ با عنوان «حکمرانی سلامت جهانی» انجام گرفته و توسط اقدام مشترک مرکز تغییرات جهانی و سلامت دانشکده بهداشت لندن و بخش بهداشت و توسعه سازمان بهداشت جهانی به چاپ رسیده است اولین همکاری جهانی در امر بهداشت به کنفرانس ۱۸۵۱ ارجاع داده است .

کنفرانس بهداشت بین‌المللی، بعد از آن تاریخ ده بار در طی چهل سال، راه‌اندازی شده و به پیدایش نهادهای همکاری بین‌المللی در امر بهداشت انجامیده و اولیه پایه‌های تدوین مقررات بین دولت‌ها را ریخته است. در ادامه این فعالیت‌ها، جامعه ملل که نهاد بین‌المللی برآمده از جنگ جهانی اول می‌باشد، کمیته بهداشتی خود را راه‌اندازی می‌کند و جالب آنکه ایران اواخر دوره قاجار که به جامعه ملل پیوسته در این کمیته نقش فعال و قابل توجهی دارد. 

همین کمیته، بعد از انحلال جامعه ملل و تأسیس سازمان ملل متحد، تبدیل به سازمان بهداشت جهانی می‌شود که در سال جاری هفتاد و هشتمین اجلاس سالانه خود را با حضور وزرای بهداشت کشورهای عضو برگزار می‌کند.اما رابطه بهداشت و همکاری جهانی، در سه دهه گذشته، شکل و محتوای نوینی یافته است. آنچه که از آن با عنوان جهانی شدن یاد می‌شود، در سه دهه گذشته، از یک سو جوامع مختلف بشری را به‌هم نزدیک‌تر کرده است، مهاجرت افزایش یافته و در حال حاضر بیش از ۲۰۰ میلیون مهاجر، در خارج از سرزمین‌هایی که به دنیا آمده‌اند زندگی می‌کنند و مسافرت بین‌المللی نسبت به گذشته افزایش چشم‌گیر یافته است.

این مسائل، در عین حال، امکان گسترش بیماری‌ها و فراگیر شدن آنها را افزایش داده است. گسترش ایدز و سارس در دهه‌های پیشین و از همه مهم‌تر، بیماری همه‌گیر کرونا و دگرگونی‌هایی که این بیماری فراگیر در ساخت و بافت جوامع و مناسبات بین آنها ایجاد کرد، موضوع حکمرانی سلامت و بهداشت جهانی، تبدیل به پدیده‌ای بین رشته‌ای نمود و کارشناسان بهداشت و درمان از یک سو و کارشناسان روابط بین‌المللی از سوی دیگر در کنار هم قرار داد.

کتاب ارزشمند «سلامت جهانی و روابط بین‌المللی»، نگارش کالین مک‌اینس وکلی‌لی، به خوبی تقارن این دو حوزه یعنی پزشکی و روابط بین‌المللی را به تصویر می‌کشند. حکمرانی بهداشت جهانی، با کرونا، دچار تحولی بزرگ شد. سازمان بهداشت جهانی، به عنوان جزئی از منظومه و مجموعه حکمرانی بهداشت جهانی، لزوم مذاکره برای تدوین مقررات بیماری‌های واگیردار را تصویب و بیش از سه سال مذاکره براساس ماده چهاردهم اساسنامه آن سازمان، در سال جاری به پایان رسید و معاهده جدیدی آماده امضاء شد.

براساس حقوق بین‌الملل، این معاهده باید به امضای کشورها و تصویب در مجالس قانونگذاری برسد و زمانی که ۶۰ کشور آن را تصویب داخلی کردند، در سطوح جهانی، وارد مرحله اجرائی می‌شود. این معاهده ۳۵ ماده‌ای، دومین اقدام جدی سازمان بهداشت جهانی در سال‌های اخیر است. معاهده اول، معاهده کنترل دخانیات در ۲۰۰۳ بود که با موفقیت قرین بود. آنچه که ذکر شد نشان می‌دهد که دیپلماسی چندجانبه، مخصوصاً در حوزه‌های تخصصی مانند بهداشت و درمان، بدون ایالات متحده به پیش می‌رود. علیرغم چالش‌ها، همکاری بین‌المللی در امر بهداشت و درمان سازمان جهانی بهداشت را به کنشگری قابل ملاحظه تبدیل کرده است.