ایران باید مراقب عربستان باشد یا ترکیه

عبدالرحمن فتح الهی، عضو تحریریه دیپلماسی ایرانی
دیپلماسی ایرانی - نهایی شدن خرید سامانه موشکی اس - ۴۰۰ از روسیه و استقرار کامل آن در اکتبر سال جاری بر اساس ادعای خلوصی آکار، برنامه جدی برای تولید مشترک این سامانه (اس – ۴۰۰) با مسکو، تلاش برای خرید و تولید مشترک سامانه اس – ۵۰۰، برگزاری رزمایش مشترک دو روزه "ماوی مطن۲۰۱۹" با روسیه در دریای سیاه، چانه زنی همزمان با واشنگتن بر سر خرید هواپیماهای جنگنده اف - ۳۵ تنها بخش کوچکی از تحرکات امنیتی - نظامی همسایه غربی ایران، ترکیه به عنوان یکی از اعضای ناتو در مدت اخیر است؛ تحرکاتی که اگر چه در ظاهر می تواند تدابیری برای افزایش توان نظامی و امنیتی کشور ترکیه در نظر گرفته شود، اما از آن سو خطرات و تاثیرات سوء قدرتمند شدن آنکارا برای امنیت تهران را نباید نادیده گرفت. چون به هر شکل تروئیکای ریاض- آنکارا – تهران، مثلث قدرت در خاورمیانه را شکل می هند و این مسئله به خودی  خود رقابت بر سر کسب راس این مثلث را برای هر کدام از اضلاعش، شکل می دهد.

آنکارا برنده واقعی آتش اختلاف ریاض – تهران

در فاصله تحولات خاورمیانه، به‌خصوص با آغاز جنگ داخلی سوریه از سال 2012، آتش اختلافات تهران و ریاض روز به روز گسترش پیدا کرد و در این رابطه جنگ های نیابتی منطقه نیز بر شدت این تقابل افزود. در این راستا اگر چه منطقه غرب آسیا در بستر اختلاف دو قدرت منطقه ای، یعنی ایران و عربستان تا به اکنون تحولات جدی را از سر گذارنده است، اما به نظر می رسد که ترکیه به عنوان ضلع سوم قدرت در منطقه غرب آسیا که همواره از سیاست با ثباتی نیز برخوردار نبوده است، بعد از کودتای 15 ژوئیه سال 2016 میلادی، همزمان با پوست اندازی سیاسی و حرکت به سمت نوعی از الیگارشی یا دیکتاتوری دموکراتیک، در حال پررنگ کردن توان نظامیش در همه سطوح است تا بتواند در بستر این اختلافات و بالا رفتن هزینه های سیاسی، دیپلماتیک، اقتصادی و حتی امنیتی- نظامی، شرایط را برای قدرت گیری خود شکل دهد.
شاید بسیاری یگانه رقیب ایران در منطقه خاورمیانه را عربستان بدانند که چنین هم است، اما مطمئنا تنها رقیب نیست. با وجود این که در میان کشورهای خاورمیانه مصر نیز پتانسیل بالقوه ای برای حضور در میان قدرت های این منطقه را دارد، اما یقینا این ظرفیت ها به دلایل متعدد که بحثش مفصل است تا به اکنون بالفعل نشده است، اما داستان ترکیه متفاوت از مصر و حتی عربستان است. شاید تنش های اخیر نیم بندی که به واسطه تحریم قطر از جانب عربستان و نیز ترور خاشقجی هم روی داده است، وضعیت آنکارا - ریاض را هم  چندان دل چسب نمی کند، اما به همان اندازه که رقابت آشکار ریاض – تهران در منطقه به شکل جدی پی گرفته می شود، رقابت ناپیدای ترکیه با ایران نیز در حال وقوع است؛ رقابتی که در پروسه سیاسی آینده سوریه و سهم هر کدام از بازیگران در قدرت آتی این کشور کم کم در حال هویدا شدن است. در این راستا کافی است که سخنان اخیر وزیر دفاع ترکیه را یادآور شویم. خلوصی آکار در مصاحبه با آناتولی مذاکره با سوریه را رد کرد و صراحتا عنوان داشت که ترکیه با اسد رابطه‌ای برقرار نمی‌کند، اما مذاکره با روسیه و در صورت لزوم با ایران ادامه می‌یابد. که عبارت "در صورت لزوم" می تواند عدم اطمینان به ترکیه را به خوبی روشن کند. از ان سو یقینا با خبر خروج نیروهای نظامی آمریکا از سوریه یقینا برنامه حمله مجدد آنکارا به منطقه شرق فرات و تصاحب بیشتر خاک این کشور می تواند در دستور کار اردوغان قرار گیرد، چنانی که گاه و بی گاه این مسئله رسانه ای می شود. در این رابطه از جمعه هفته جاری نیز گشت زنی نیروهای ترکیه در ادلب نیز شروع شده است. پس ترکیه هم عربستان می تواند خطر ساز باشد. 
چون به هر حال آن چه که مسلم است حزب عدالت و توسعه کنونی با سال های ابتدایی حضور سیاسیش (2003) به شدت متفاوت است، همان گونه که اردوغان نیز از یک سیاستمدار تکنوکرات با گرایشات اخوان المسلمینی در طول این مدت به جایی رسیده است که تفکرات هژه مونیک نئوعثمانی گریش توهم رهبری جهان اسلام را به او داده است، به گونه ای که  مستند پخش شده از BBC در سپتامبر 2011 با عنوان "اردوغان رهبر جهان اسلام" نیز دور این توهمات را برایش بیشتر کرده است. شاید در حال حاضر این تفکرات به اندازه سال های 2011 تا 2015 در اقدامات اردوغان جلوه گری نکند، اما یقینا آن نگاه اکنون خاکستر زیر آتش است. 
حزب عدالت توسعه که توانسته بود با در پیش گرفتن تئوریZero – Problems  (نظریه تنش صفر با همسایگان) از زمان شکل گیریش در 14 اوت 2001 و به ویژه تشکیل دولت در دوره اول و دوم حاکمیت از سال 2003 تا 2010 یک ظرفیت ژئوپولوتیکی و مخصوصا ژئواستراتژیکی فراوانی را برای کشور ترکیه به وجود آورد، به ناگاه با تغییر شرایط به واسطه بهار عربی دچار تغییر نقش جدی شد. چون از بهار عربی سال ۲۰۱۱، ترکیه به دلیل آن چه می توان آن را تحلیل های غلط نام نهاد، خود را در شرایطی دید که احساس کرد می تواند به حاکمیت دوران عثمانی برگردد وبه همین واسطه سعی داشت نگاه استیلایی بر کشورهای منطقه را در دستور کار قرار دهد. 
لذا با اتفاقاتی نظیر حمایت ترکیه از اخوان المسلمین و سر کار آمدن دولت محمد مرسی در مصر، قدرت گرفتن حزب "النهضه" و شخص "راشد الغنوشی" در تونس به عنوان نماد و شاخه اخوان المسلمین تونس، شعارهای اسلامی اخوانی - ترکیه ای در لیبی در قالب موتور محرک شرکت در بمباران این کشور به بهانه عضویت در ناتو برای سرنگون کردن قذافی و شکل گیری دولتی با تفکرات نزدیک به تونس و مصر و غیره، آنکارا عملا از تئوری سازنده تنش صفر به سمت رویکرد هژمونیکی پیش رفت و تمام کارهای مفید و مثبتش را برای کسب قدرت رهبری با لشکرکشی به عراق و سوریه به هر بهانه ای در منطقه فدا کرد. حتی کار به جایی رسید که ترکیه در اقدامی بی سابقه و جنجالی در 24 نوامبر 2015 هواپیمای جنگی  SU-24 روسیه در سوریه را ساقط کرد که به تنش سیاسی – دیپلماتیک و حتی اعمال تحریم های مسکو علیه آنکارا انجامید. 
به موازات این تغییر رویکرد نیز اردوغان که در آن زمان نخست وزیر ترکیه بود، تلاش های گسترده ای برای حل سیاسی پرونده هسته ای ایران در سال های پایانی دهه 80 شسی داشت. حتی در اردیبهشت سال 89 با همکاری داسیلوا، رئیس جمهور وقت برزیل حاضر شد در خاک خودش (ترکیه) سوخت هسته‌ای 3.5 درصدی را با سوخت 20 درصدی ایران مبادله کند، اما با پررنگ شدن آن نگاه هژمونیک، رفتار سازنده آنکارا به تخریب مناسبات با تهران و سردتر شدن مناسبات ایران و ترکیه انجامید که جنگ سوریه نیز به آن دامن زد. هر چند با حمایت دولت روحانی از اردغان در همان شب 15 ژوئیه 2016(شب کودتا علیه اردوغان) باز یخ روابط دو طرف آب شد و اکنون سطح مناسبات متفات از سال های پیشین پی گرفته می شود، ولی نمی توان عدم ثبات سیاسی و دیپلماتیک آنکارا در دو دهه گذشته را نایده گرفت. 
به هر حال اردوغان همان اردوغان است و به واسطه عملکردش در طول سال های بعد از کودتای 2016، تغییر برخی از مفاد قانون اساسی ترکیه برای افزایش حدود اختیارات و میزان قدرتش که به همه پرسی هم گذاشته شد و به خصوص پیش انداختن اولین دوره انتخابات ریاست جمهوری این کشور که قرار بود سال جاری میلادی برگزار شود، به خوبی نشان داده است که زمینه های یک دیکتاتور تمام معنا را با اندیشه ای هژمونیکش در خود دارد. 

دوستانت را نزدیک نگه دار، دشمنانت را نزدیک تر

شکست اخوان المسلمین و سقوط دولت مرسی در مصر و النهضه در تونس، ناکامی های سیاسی و نظامی، هم در عراق و هم در سوریه، ضررهای اقتصادی - سیاسی عدم الحاق به اتحادیه اروپا و غیره که نتیجه آن برنامه ها بود سبب شد تشتتی جدی برای اقتضائات ترکیه حاکم شود، به گونه ای که حتی تروریسم در سال های مابین 2015 تا 2017 با قریب به 19 عملیات تروریستی که بیش از 400 کشته و 2 هزار زخمی بر دست ترکیه گذاشته بود تا عمق آنکارا و استانبول گسترش پیدا کرد. کودتای ژوئیه 2016 هم که بماند. 
لذا ترکیه در طول دو سال اخیر سعی در بازتعریف جدی آن نگاه داشته است. به بیان دیگر ترکیه سعی دارد در سایه همکاری با ایران و روسیه در آستانه و حمایت از تهران در برابر تحریم های مجدد کاخ سفید رویکردی جدید را در پیش گیرد. چون این بار ترکیه اشتباهات سال های 2011 و2012 را تکرار نمی کند و اردوغان با درس گرفتن از آن خطاها، سعی دارد به صورتی نرم و مخملی با موج سواری بر جریانات منطقه، خود را با کم ترین تنش و درگیری به نقطه مد نظرش در هژمونی منطقه ای برساند. تا آن زمان ترکیه به صورت دقیق در حال افزایش توان خود است. 
تنش تهران – آنکارا در بستر مناسبات امروز دو طرف شاید کمی دور از ذهن باشد، اما در سایه تمام نکاتی که گفته شد، به خصوص عدم ثبات سیاسی ترکیه، قدرت طلبی اردوغان و احساس نگرانی از ایران قدرتمند در خاورمیانه همواره تهران را به یکی از تهدیدات آنکارا بدل کرده است. مضافا این که هبچ گاه نمی توان به ترکیه اطمینان کرد. به گونه ای تقابل آشکار عربستان برای ایران خطرات کمتری در پی دارد. چون هیچ تضمینی بر ثبات رفتارهای اردوغان وجود ندارد، آن هم در شرایطی که دایره فشارهای دونالد ترامپ برای کاهش مناسبات ترکیه و ایران نیز هر روز پررنگ تر می شود. شاهد این مدعا کارنامه سیاست خارجی ترکیه در دو دهه اخیر است. ترکیه در این سال ها به خوبی نشان داده است که یک شبه می تواند رفتارش را در ابعاد گوناگون با همه بازیگران تغییر دهد. یک روز تنش با روسیه و بعد تلاش برای ایجاد مناسبات، یک بار درگیری با ایران و روز دیگر تقلا برای بهبود روابط، گاهی تقابل با اروپا و گاهی هم کوشش برای حل مشکلات با قاره سبز، در این راستا تنش یکی درمیان ترکیه و آمریکا از استرداد گولن و دستگیری کشیش آمریکایی هم که مانند آونگ عمل می کند، بماند. با توجه به این کارنامه در چند سال گذشته اردوغان به این نتیجه رسیده است که سردی با ایران نمی تواند این قدرت را کاهش دهد و اکنون به دنبال تعامل با ایران است، اما این مسئله به معنای نگاه مثبت ترکیه و شخص اردوغان نیست. شاید تمام این رفتارهای رئیس جمهوری ترکیه مصداق این جمله باشد که "دوستانت را نزدیک نگه دار، دشمنانت را نزدیک تر".