از نگرانی انگلیس تا حمایت روسیه نسبت به سفر پزشکیان به باکو

دیپلماسی ایرانی: سفر مسعود پزشکیان، رئیس جمهوری کشورمان به باکو، که به‌عنوان اولین سفر یک رئیس‌جمهوری ایران به جمهوری آذربایجان در شش سال گذشته توصیف شده، با هدف تقویت روابط دوجانبه و کاهش تنش‌های پیشین انجام شد. این سفر یک‌روزه و فشرده بود و به دلیل نظارت پزشکیان بر حادثه انفجار بندر شهید رجایی، به‌صورت محدود برنامه‌ریزی شد. نتایج کلیدی این سفر عبارتند از:

تقویت دیپلماسی همسایگی: پزشکیان در دیدار با الهام علی‌اف، رئیس‌جمهوری آذربایجان، بر دوستی تاریخی و فرهنگی دو کشور تأکید کرد و از تدوین یک «برنامه راهبردی جامع» برای گسترش همکاری‌های اقتصادی، فرهنگی، علمی، صنعتی، سیاسی و امنیتی خبر داد. این برنامه به‌عنوان چارچوبی برای تعمیق روابط معرفی شد.

تمرکز بر کریدور ارس: یکی از دستاوردهای مهم، توافق بر تسریع ساخت کریدور ارس بود که محور انرژی و ترانزیت مسکو – باکو – تهران را تقویت می‌کند. این کریدور می‌تواند جایگزینی برای کریدور زنگزور باشد و موقعیت ایران را به‌عنوان مسیر ترانزیتی بین آذربایجان و ترکیه تقویت کند.

کاهش تنش‌های سیاسی: سفر پزشکیان به‌عنوان نشانه‌ای از حسن نیت ایران تفسیر شد، به‌ویژه با توجه به عدم حضور علی‌اف در مراسم تحلیف پزشکیان و تشییع شهید سید ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهوری پیشین ایران. این اقدام ایران نشان‌دهنده تلاش برای بهبود روابط شکننده دو کشور است.

فعالیت‌های اقتصادی و فرهنگی: پزشکیان در همایش مشترک فعالان اقتصادی دو کشور شرکت کرد و بر گسترش روابط دانشگاهی، علمی و فرهنگی تأکید داشت. دیدار با ایرانیان مقیم باکو نیز بخشی از برنامه بود که نشان‌دهنده توجه به پیوندهای فرهنگی است.

اندیشکده‌های بریتانیایی، مانند مؤسسه چتم هاوس یا  RUSI، به دلیل منافع انرژی بریتانیا در دریای خزر و روابط نزدیک لندن با باکو، این سفر را از منظر امنیت انرژی و توازن قدرت در قفقاز تحلیل می‌کنند. انگلیس نگران است که تقویت محور مسکو – باکو – تهران، وابستگی اروپا به منابع انرژی قفقاز را تحت تأثیر قرار دهد. همچنین، کاهش تنش بین ایران و آذربایجان می‌تواند تلاش‌های بریتانیا برای ایجاد بیگانگی فرهنگی و مذهبی بین دو کشور را تضعیف کند.

اندیشکده‌های روسی، مانند شورای امور بین‌الملل روسیه (RIAC) یا مرکز کارنگی مسکو، این سفر را به‌عنوان بخشی از تلاش‌های ایران برای تقویت جایگاه خود در قفقاز و همکاری با مسکو تحلیل می‌کنند. روسیه روابط نزدیکی با هر دو کشور دارد و از تقویت محور مسکو – باکو – تهران حمایت می‌کند.

کریدور ارس و محور انرژی اوراسیا با مشارکت ایران و آذربایجان، نفوذ روسیه در قفقاز را تقویت می‌کند و وابستگی منطقه به مسیرهای ترانزیتی تحت کنترل غرب را کاهش می‌دهد.

اندیشکده‌های ترکیه‌ای، مانند SETA یا مرکز مطالعات راهبردی آنکارا، این سفر را با توجه به رقابت ترکیه با ایران در قفقاز و روابط نزدیک آنکارا با باکو تحلیل می‌کنند. ترکیه از متحدان اصلی آذربایجان است و از پروژه‌هایی مانند کریدور زنگزور حمایت می‌کند.

تقویت روابط ایران و آذربایجان، به‌ویژه در حوزه ترانزیت، می‌تواند نفوذ ترکیه در قفقاز را محدود کند. کریدور ارس به‌عنوان جایگزینی برای کریدور زنگزور، موقعیت ایران را به‌عنوان مسیر ترانزیتی بین آذربایجان و ترکیه تقویت می‌کند.

اندیشکده‌های فرانسوی، مانند مؤسسه روابط بین‌الملل فرانسه  (IFRI)، به دلیل روابط نزدیک پاریس با ارمنستان و منافع انرژی فرانسه در منطقه، این سفر را با نگرانی تحلیل می‌کنند. فرانسه به‌عنوان حامی ارمنستان، از تقویت روابط ایران و آذربایجان به‌عنوان تهدیدی برای توازن قدرت در قفقاز می‌نگرد.

کریدور ارس می‌تواند رقابت بین ایران و ارمنستان برای تبدیل شدن به مسیر ترانزیتی اصلی را تشدید کند و موقعیت ارمنستان را تضعیف کند. همچنین، کاهش تنش بین ایران و آذربایجان می‌تواند نفوذ فرانسه در قفقاز را محدود کند.

بر اساس تحلیل‌های احتمالی اندیشکده‌های این کشورها، آینده روابط ایران و آذربایجان به عوامل زیر بستگی دارد:

تقویت همکاری‌های اقتصادی و ترانزیتی: کریدور ارس و همکاری‌های انرژی، محور اصلی روابط دو کشور خواهد بود. این امر می‌تواند درآمدهای ترانزیتی ایران را افزایش دهد و موقعیت آذربایجان را به‌عنوان هاب ترانزیتی تقویت کند.

مدیریت تنش‌های ژئوپلیتیکی: روابط نزدیک آذربایجان با اسرائیل و ترکیه همچنان چالشی برای ایران خواهد بود. با این حال، تأکید پزشکیان بر پیوندهای فرهنگی و کاهش تنش‌ها می‌تواند به تدریج این موانع را کاهش دهد.

نقش قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی: رقابت بین روسیه، ترکیه، اسرائیل و غرب بر روابط ایران و آذربایجان تأثیر خواهد گذاشت. روسیه از تقویت این روابط حمایت می‌کند، در حالی که اسرائیل، ترکیه و غرب ممکن است تلاش کنند نفوذ ایران را محدود کنند.

سفر پزشکیان به باکو گامی مهم در راستای احیای روابط ایران و آذربایجان بود که با تمرکز بر همکاری‌های اقتصادی، ترانزیتی و فرهنگی انجام شد. این سفر همچنین به‌عنوان تلاش ایران برای تقویت جایگاه خود در قفقاز و کاهش انزوای دیپلماتیک تحلیل می‌شود. در حالی که روسیه از این تحولات حمایت می‌کند، اسرائیل، ترکیه، آمریکا، انگلیس و فرانسه به دلیل نگرانی‌های ژئوپلیتیکی و منافع متضاد، احتمالاً به‌دنبال مهار نفوذ ایران در منطقه خواهند بود.