راهبردِ شش سَر بُرد برای ایران

دیپلماسی ایرانی: سیاست خارجی ایران در یکی از حساس ترین بزنگاه های تاریخی خود قرار گرفته است. خطر وقوع جنگ نه تنها حاکمیت جمهوری اسلامی ایران بلکه ژئوپلتیک ایران را نشانه گرفته است. از یک سو امریکا و اسرائیل به جنگ تهدید می کنند و از سوی دیگر اروپا به استفاده از مکانیزم ماشه(snapback)  و بازگشت همه تحریم های شورای امنیت سازمان ملل تهدید می کند که پیش از توافق برجام صادر شده بود. این تهدیدات یا بلوف هستند یا واقعی! اما منطق حکمرانی و عقل سلیم حکم می کند هر دو تهدید را باید جدی تلقی کرد و با همه ابزارها به دنبال دفع آنها بود. دیپلماسی به معنای کلاسیک آن یعنی سیاست ورزی و استراتژی به معنای کلاسیک آن یعنی جنگ، اکنون در اصلی ترین ابزار برای مقابله با تهدیدها شکل گرفته علیه ایران است و بالطبع دیپلماسی با همه وجوه آشکار و پنهان آن عقلایی ترین و کم هزینه ترین راه برای دفع تهدیدهاست.

در کنار گفت‌وگوهای غیرمستقیم و مستقیم با امریکا و اروپا و سایر بازیگران مؤثر، یکی دیگر از راهکارهای دیپلماتیک، بهره‌مندی از شکاف‌ها و فضاهایی است که در رقابت قدرت‌های بزرگ با یکدیگر و یا تعارض منافع بازیگران با یکدیگر ایجاد می‌شود. تعارض منافع میان بازیگران نظام بین‌الملل و رقابت میان قدرت‌های بزرگ همواره زمینه‌هایی برای کنشگری دیگر بازیگران ایجاد می کند. دولت‌های جمهوری اسلامی ایران در مقاطع مختلف ثابت کرده‌اند کنشگرانی قهار در بهره‌مندی از شکاف میان قدرت‌های بزرگ بوده‌اند. تعارض منافع میان رقبای منطقه‌ای نیز همواره فضایی برای کنشگری و بهره‌مندی برای سیاست خارجی ایران فراهم کرده است.

رصد و دیدبانی تحولات منطقه‌ای پس از ۷ اکتبر ۲۰۲۳ و به‌خصوص پس از روی کار آمدن دونالد ترامپ در امریکا نشان می‌دهد؛ میان امریکا و اسرائیل اختلافاتی در خاورمیانه ایجاد شده است. سؤال کلیدی این است که آیا این اختلافات راهبردی است و یا اختلافاتی بر سر تعارض منافع است؟ برای پاسخ به این سؤال می توان از تحلیل تاریخی و مقایسه دو مقطع تاریخی با هم کمک گرفت.

با آغاز جنگ جهانی دوم، انگلستان که در آن زمان یکی از قطب‌های قدرت جهانی بود و طی ۳۰ سال قیمومیت سرزمین‌های فلسطینی را بر عهده داشت و پدرخوانده اسرائیل محسوب می‌شد؛ بر اساس منافع استراتژیک خود در جنگ جهانی دوم تصمیم گرفت کفه حمایتی خود را از یهودیان مهاجر به فلسطین کم کند و به اعراب اضافه کند. این حمایت از اعراب در کتاب سفید چرچیل 1939 متجلی شد. کتاب سفید که در دوره قیمومیت سه بار تجدید چاپ شد، میزان مهاجرت یهودیان و اراضی اختصاص یافته به یهودیان را معین می‌کرد و چرچیل در کتاب 1939 محدویت‌های جدی برای مهاجرت یهودیان و محدودیت‌هایی برای اشغال سرزمین‌های فلسطینی برای یهودیان وضع کرد که با حمایت اعراب و اعتراض شدید یهودیان مواجه شد. در این کتاب ۱۲ صفحه‌ای برای مهاجرت سقف ۴۵۰هزار نفر و سقفی بیش از یک سوم اراضی فلسطین معین شد. یهودیان و صهیونیست‌های عصبانی از کتاب سفید شعار می‌دادند؛ چنانچه طرف مقابل در جنگ جهانی دوم نظام فاشیستی هیتلر نبود؛ همه یهودیان به واسطه کتاب سفید ۱۹۳۹ به جنگ انگلستان می‌رفتند. تصمیم انگلستان برای حمایت از کشورهای عربی البته بنا بر مصالح سیاست‌های جهانی انگلستان در حین جنگ جهانی دوم بود تا از اتحاد اعراب با شوروی و آلمان جلوگیری کند و منافع دائمی انگلیس در سوئز، خلیج فارس و هندوستان را حفظ کند اما همین تغییر رویکرد موجب جدایی و طلاق عاطفی صهیونیست‌ها از انگلستان شد و صهیونیست‌ها را به دامان امریکا به عنوان حامی جدید سوق داد. حالا مشابهت‌های تاریخی را می‌توان در این مقطع پیدا کرد. 

امریکا منافع زیادی در جهان عرب به‌خصوص در خلیج فارس برای خود تعریف کرده است اما آیا این منافع موجب رها کردن اسرائیل و طلاق عاطفی اسرائیل از امریکا می‌شود؟ آیا اسرائیل از امریکا جدا شده و به سمت اروپا می‌رود تا زین پس نیروی نیابتی اروپا در خاورمیانه باشد؟ قضاوت در این باره کمی زود است و شاید بتوان گفت جدا شدن اسرائیل از امریکا و اتکاء محض به اروپا، تحلیلی با پشتوانه‌های نظری ضعیف است. 

قدر متقین اما می‌توان تعارض منافع میان امریکا و اسرائیل در خاورمیانه را امری مسلم دانست و از شکاف ایجاد شده برای کاهش تهدیدات علیه ایران بهره برد. چگونه؟ به نظر می رسد تقویت روابط ایران با کشورهای عربی حوزه خلیج فارس به‌خصوص عربستان می‌تواند بازی چند سر برد برای ایران ایجاد کند که یکی از آنها، استفاده بهینه از تعارض منافع امریکا و اسرائیل به سود ایران است؛ بهبود و توسعه روابط ایران و عربستان در شرایط کنونی مزایای پیش رو را برای ایران به همراه دارد:

1- توسعه روابط با عربستان؛ لابی عربستان در امریکا را برای دور کردن جنگ از منطقه فعال می‌کند؛

2- امریکا را به توافقی مرضی‌الطرفین با ایران ترغیب خواهد کرد؛

3- فرایند عادی‌سازی روابط عربستان با اسرائیل را (که در مختصات خود، ۷ اکتبر ثانویه است و ساختار قدرت در جهان اسلام را به ضرر ایران تغییر می‌دهد)؛ تا مدت‌ها به تعویق می‌اندازد؛

4- نقشه اسرائیل برای ایجاد دوقطبی میان ایران و اعراب و پروژه منزوی سازی و یا «کنارگذاری» ایران ( Irrelevance)  از ترتیبات سیاسی و اقتصادی منطقه را با چالش جدی مواجه می‌کند؛

5- توسعه روابط با عربستان در بستری پایدار و مبتنی بر منابع داخلی، ژئوپلتیک منطقه‌ای و الزامات سیستمیک، ثبات در خلیج فارس را تقویت و بالمآل عناصر منطقه‌گرایی درون‌زا را فعال می‌کند.

6- توسعه روابط با عربستان، سیاست همسایگی ایران با سایر کشورهای عربی را تسهیل و ظرفیت‌های سیاسی و اقتصادی ایران را در منطقه آزاد خواهد کرد.