قدرت لرزان جمهوری آذربایجان

نویسنده: زائور شیری‌یف (Zaur Shiriyev) 

دیپلماسی ایرانی: در پنج سال گذشته، کمتر کشوری به‌اندازه جمهوری آذربایجان دگرگونی ژئوپولیتیکی را تجربه کرده است. تا سال ۲۰۲۰، این کشور نفت‌خیز قفقاز جنوبی بر سر مناقشه‌ای دیرینه با ارمنستان بر سر منطقه قره‌باغ کوهستانی درگیر بود. با پیروزی‌های نظامی در سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۳، آذربایجان موفق شد کنترل کامل قره‌باغ و مناطق اطراف را بازپس گیرد.

تضعیف نقش روسیه در منطقه به‌واسطه جنگ اوکراین، به باکو اجازه داد تا از زیر سایه مسکو خارج شود و به فکر جاه‌طلبی علیه ارمنستان و بازپس‌گیری سرزمین‌های قره‌باغ بیفتد. هم‌زمان و در همین ارتباط آذربایجان نزدیکی استراتژیک به ترکیه و اسرائیل را مد نظر قرار داد و در این زمینه گام برداشت و نقش رو‌به‌رشدی را در آسیای مرکزی و خاورمیانه رقم زد. این برنامه‌ها سبب شد تا چشم‌انداز جاه‌طلبانه‌تری برای سیاست خارجی آذربایجان رقم بخورد. روابط گرم با دولت دونالد ترامپ، رئیس جمهوری ایالات متحده امریکا نیز در این میان بی‌تأثیر نبوده است. دولت باکو در دور اول ریاست جمهوری ترامپ تلاش کرد روابطی نزدیک با دولت او ایجاد کند و در این زمینه از توانایی‌های ترکیه و همچنین اسرائیل بهره گرفت. آذربایجان تلاش کرد خود را به عنوان کشوری مهم در منطقه‌ای استراتژیک نشان دهد و با این دیدگاه جایگاه خود را در معادلات منطقه‌ای و جهانی تقویت کند. با آغاز جنگ اوکراین و همچنین جنگ غزه، آذربایجان که از منابع غنی انرژی بهره‌مند است تلاش کرد خود را به یک منبعی مهم برای جایگزینی انرژی تحت تحریم روسیه نشان دهد.

با وجود فراهم بودن فرصت صلح با ارمنستان پس از سه سال مذاکره، آذربایجان در موقعیت قدرت‌مندی قرار دارد و به دنبال امتیازات بیشتر است. اگرچه متن توافق صلح در مارس ۲۰۲۵ نهایی شد، دولت باکو هنوز برای امضای رسمی آن تعلل می‌کند. آذربایجان همچنان إحساس می‌کند که می‌تواند ارمنستان تحت فشار بگذارد و امتیازهای بیشتری از دولت غرب‌گرای حاکم بر آن بگیرد.

در این میان آسیب‌پذیری‌های داخلی آذربایجان البته قابل توجه است. اقتصاد وابسته به نفت و گاز، به‌رغم سودهای اخیر، از تنوع کافی برخوردار نیست و کاهش قیمت انرژی در سال ۲۰۲۵ زنگ خطر را برای ثبات مالی جمهوری آذربایجان به‌صدا درآورده است. سرکوب سیاسی در دوران حکومت طولانی الهام علی‌اف نیز افزایش نارضایتی اجتماعی را موجب شده است.

برای همین در صورت به بن‌بست خوردن روند صلح، احتمال بازگشت روسیه به نقش تضمین‌کننده نظم منطقه‌ای وجود دارد. چنین سناریویی می‌تواند بسیاری از نقشه‌ها و رویاپردازی‌های آذربایجان را تحت تاثیر قرار دهد و آن را از فرصت‌های سرمایه‌گذاری خارجی و یکپارچگی اقتصادی منطقه‌ای محروم کند.

در این میان روابط آذربایجان با ایران نیز تیره شده است. اگرچه اخیرا رئیس جمهوری ایران به آذربایجان سفر کرد و دولت باکو از او استقبال خوبی کرد اما بازگشت کنترل مرزها، نزدیکی به ترکیه و ترجیح ترکیه و اسرائیل به جای ایران برای دولت آذربایجان، و افتتاح خطوط انتقال گاز از آذربایجان به نخجوان که اگرچه جزئی از آذربایجان است اما از جغرافیای آن جدا مانده، کاهش نفوذ تهران در این منطقه را باعث شده است. ایران نگران است که باکو در درگیری‌های احتمالی آینده‌اش با اسرائیل یا امریکا، به پایگاهی برای اقدامات نظامی اسرائیل علیه برنامه هسته‌ای‌اش تبدیل شود. همچنین اقلیت آذری ایران ممکن است از سیاست‌های قوم‌گرایانه باکو الهام بگیرند. 

ایران قبلا بارها گلایه کرده بود که از خاک آذربایجان اقداماتی علیه امنیت آن از جمله برسر تاسیسات هسته‌ای‌اش انجام شده و این اتفاق را به نفوذ اسرائیل در آذربایجان که طی یک دهه اخیر بسیار رشد کرده و به یک همکاری امنیتی نزدیک تبدیل شده، ربط داده است.

در مجموع، قدرت فزاینده جمهوری آذربایجان بر بستری لرزان بنا شده است. اگر روند صلح متوقف شود و تنش‌های ژئوپولیتیکی افزایش یابد، باکو ممکن است دستاوردهای اخیر خود را از دست بدهد و منطقه قفقاز جنوبی از فرصت همکاری سه‌جانبه محروم شود. در این صورت احتمال بر باد رفتن برنامه‌‌ها و رویاهای آذربایجان وجود دارد و این که این کشور بار دیگر سایه سنگین روسیه را بر منافع خود ببیند محتمل است.

منبع: فارن افرز/تحریریه دیپلماسی ایرانی/۱۱