مناسبات متفاوت ایران با قطر و عمان

نویسنده: عباس عبدالخانی، پژوهشگر مسائل خلیج فارس

دیپلماسی ایرانی: روابط ایران با دو کشور قطر و عمان در منطقه خلیج فارس همواره ویژگی‌های خاص خود را داشته است. این روابط با پیچیدگی‌هایی مواجه است که به دلیل شرایط ژئوپلیتیکی، امنیتی و اقتصادی حاکم بر منطقه شکل گرفته است. قطر و عمان هر دو از کشورهای حاشیه خلیج فارس هستند، اما سیاست‌های خارجی آنها نسبت به ایران، چه در زمینه‌های دیپلماتیک، اقتصادی و چه در مسائل امنیتی، با دقت و محتاطانه طراحی شده است. این مقاله به بررسی روابط ایران با این دو کشور می‌پردازد و تفاوت‌های سیاست خارجی آنها در قبال تهران را تحلیل می‌کند.

نه ائتلاف، نه تقابل؛ راهبرد قطر در مواجه با ایران

روابط قطر با ایران نسبت به بسیاری از کشورهای حاشیه خلیج فارس به دلیل موقعیت جغرافیایی و ژئوپلیتیکی این کشور، پیچیده و ویژه است. قطر نه به‌طور کامل در اردوگاه کشورهای مخالف ایران قرار گرفته و نه به سمت اتحاد کامل با تهران حرکت کرده است. در واقع، سیاست قطر در قبال ایران را می‌توان «هم‌زیستی حساب‌شده» توصیف کرد.

قطر و ایران دارای مرز آبی مشترک در خلیج فارس هستند و یکی از مهم‌ترین پیوندهای اقتصادی میان دو کشور، میدان گازی مشترک پارس جنوبی است که قطر نیز بهره‌برداری از آن را در دستور کار خود دارد. این میدان گازی، به عنوان یکی از بزرگ‌ترین منابع گازی جهان، منافع اقتصادی مشترک میان دو کشور را به‌خوبی نمایان می‌سازد. قطر از این میدان برای تأمین انرژی خود بهره‌برداری می‌کند و می‌داند که هر گونه تنش با ایران می‌تواند این منافع حیاتی را تهدید کند.

اما در کنار این روابط اقتصادی، قطر پس از بحران شورای همکاری خلیج فارس در سال ۲۰۱۷، به‌ویژه بعد از تحریم‌های عربستان سعودی، امارات متحده عربی، بحرین و مصر علیه این کشور، رویکردی مستقل و مستقل از دیگر کشورهای حاشیه خلیج فارس در قبال ایران اتخاذ کرد. قطر از همان ابتدا تلاش کرد که در این بحران از ظرفیت‌های موجود ایران استفاده کند و همین عامل موجب شد که روابط دو کشور در این مقطع حساس بیش از پیش تقویت شود.

با این حال، قطر از آن زمان به این سو، هم‌زمان روابط خود را با کشورهای غربی و اعضای شورای همکاری خلیج فارس تقویت کرده است. دوحه میزبان یکی از مهم‌ترین پایگاه‌های نظامی ایالات متحده در منطقه است و روابط نزدیکی با واشنگتن دارد. بنابراین، قطر به‌عنوان یک کشور عضو شورای همکاری خلیج فارس و با توجه به حساسیت‌های امنیتی در منطقه، به‌دنبال حفظ استقلال سیاست خارجی خود است و نمی‌تواند به‌طور کامل به سمت ایران گرایش پیدا کند. سیاست «نه ائتلاف، نه تقابل» قطر در قبال ایران، بر اساس موازنه‌سازی و حفظ استقلال در سیاست خارجی شکل گرفته است.

ائتلاف خاموش؛ دوستی پایدار میان تهران و مسقط

در مقابل، روابط ایران و عمان از ثبات و استقلال بیشتری برخوردار است. عمان همواره روابط خود با ایران را در چهارچوب احترام متقابل و بر اساس منافع مشترک تعریف کرده است. برخلاف بسیاری از کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس که روابطشان با ایران تحت تأثیر رقابت‌های ژئوپلیتیکی و فشارهای خارجی قرار می‌گیرد، مسقط از ابتدای انقلاب اسلامی ایران رویکردی محتاطانه و مبتنی بر دیپلماسی آرام را در پیش گرفته است.

عمان به عنوان یکی از اعضای شورای همکاری خلیج فارس، همواره در قبال مسائل حساس منطقه‌ای مانند پرونده هسته‌ای ایران، نقش میانجی‌گرانه ایفا کرده است. این کشور در سال‌های پیش از توافق هسته‌ای برجام در ۲۰۱۵، میزبانی مذاکرات محرمانه میان تهران و واشنگتن را بر عهده داشت. نقش‌آفرینی عمان در این مذاکرات نه تنها نشان‌دهنده اعتماد دوطرف به یکدیگر است، بلکه باعث شده تا روابط ایران و عمان به سطحی از دیالوگ و اعتماد برسد که در منطقه‌ای پر از رقابت‌ها و تنش‌های سیاسی نادر است.

از منظر اقتصادی، همکاری‌های ایران و عمان از مسیرهای مختلف در حال توسعه است. خطوط کشتیرانی مشترک و تجارت متقابل، به‌ویژه در شرایط تحریم‌های اقتصادی علیه ایران، از جمله مواردی است که نشان‌دهنده اراده دو کشور برای گسترش روابط اقتصادی است. عمان بارها مخالفت خود را با تحریم‌های یک‌جانبه علیه ایران اعلام کرده است و از گسترش روابط اقتصادی دوجانبه حمایت کرده است.

عمان همچنین در مسائل امنیتی از آن دسته کشورهایی است که هیچ‌گاه ایران را تهدید مستقیم به شمار نیاورده است. این کشور بر خلاف دیگر کشورهای شورای همکاری خلیج فارس، به‌جای دامن زدن به تنش‌ها، تلاش کرده است تا به عنوان یک پل ارتباطی میان ایران و دیگر کشورهای عربی در منطقه ایفای نقش کند. مسقط با این سیاست خود توانسته است از درگیری‌های نیابتی و بلوک‌بندی‌های نظامی در منطقه دور بماند و روابط خود را با ایران حفظ کند.

در مجموع، سیاست خارجی قطر و عمان نسبت به ایران به‌گونه‌ای طراحی شده است که از یک سو به حفظ منافع اقتصادی و امنیتی این دو کشور کمک کند و از سوی دیگر، باعث جلوگیری از هرگونه تقابل جدی با کشورهای دیگر حاشیه خلیج فارس و قدرت‌های جهانی گردد. در این میان، قطر با توجه به موقعیت جغرافیایی و روابط خود با قدرت‌های بزرگ، بیشتر بر موازنه‌سازی در سیاست خارجی تأکید دارد، در حالی که عمان با پیگیری دیپلماسی محتاطانه و میانجی‌گرانه، سعی در حفظ روابط پایدار با تهران داشته است.