ایران وارد بازی شده است؟

دیپلماسی ایرانی: وزیر امور خارجه روسیه از توافق اولیه بر سر پیوستن ایران به مذاکرات مسکو، آنکارا و دمشق خبر داد. به گزارش الجزیره، سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه در نشست خبری مشترک با سامح شکری، همتای مصری خود از توافق اولیه بر سر پیوستن ایران به مذاکرات سه جانبه روسیه، ترکیه و سوریه خبر داد.

آنگونه که اسپوتنیک هم نقل کرده است، لاوروف عنوان داشته است که روسیه، ترکیه و ایران کشورهای ضامن روند آستانه هستند و طبیعی است که تماس های آینده درخصوص عادی شدن روابط ترکیه و سوریه با مشارکت ایران باشد. بر اساس این گزارش، رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه اخیرا در اظهاراتی با اشاره به تلاش‌ها برای نزدیک شدن روابط دمشق و آنکارا خواستار برگزاری مذاکرات میان روسیه، ترکیه و سوریه شد و برای اولین بار اعلام کرد که ایران نیز می‌تواند به این مذاکرات بپیوندد.

به نظر می‌رسد ادعای لاوروف در خصوص ورود تهران به این تروئیکا با سفر 27 دی ماه حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران به ترکیه و دیدارش با مولود چاووش اوغلو، همتای ترک خود و رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور این کشور ارتباط داشته باشد. چرا که محور اصلی سفر مذکور امیدعبداللهیان ناظر به رایزنی در مورد روابط دوجانبه ایران و ترکیه و نیز آخرین تحولات سوریه و دیدارهای بین وزیران دفاع سوریه، روسیه و ترکیه در مسکو بود.

در دیدار وزیر امور خارجه کشورمان و رئیس‌جمهور ترکیه، امیرعبداللهیان ضمن ابراز خشنودی از شروع روند فی مابین آنکارا و دمشق، ابراز امیدواری کرد که این روند به صلح و ثبات میان دو کشور بیانجامد. اردوغان هم روابط تهران و آنکارا را مهم و ممتاز خواند و ضمن اشاره به اهمیت نقش ایران در گفت‌وگوهای روند آستانه، تاکید کرد یقینا ایران می‌تواند به رویکردهای جدید کمک مؤثر بنماید.

در جریان تحولات منطقه خاور میانه، ایران همواره بر ازسرگیری تعاملات ترکیه با سوریه تاکید کرده است و در همین باره تهران د مقاطع مختلف تلاش های جدی را برای کاهش تنش در روابط آنکارا و دمشق و ایفای نقش جدی‌تر در این زمینه را در دستور کار داشته است.

در همین راستا امیر عبداللهیان وزیر امور خارجه ایران در جریان نشست مطبوعاتی 27 دی ماه خود با همتای ترکیه ایش در آنکارا، ضمن اعلام مجدد مواضع ایران در خصوص گفت‌وگوهای آنکارا و دمشق و در عین حال ابراز خرسندی از پیشرفت های صورت گرفته در این زمینه، تصریح کرد: «ما امروز شاهد پیشرفت‌هایی در این زمینه هستیم با آقایان بشار اسد و اردوغان و وزیران امورخارجه دو کشور نیز گفت‌وگوهای مهمی در این ارتباط داشتیم و هدفمان این بود که روابط نیرومندتری میان ترکیه و سوریه برقرار شود و نگرانی‌های طرفین کاهش پیدا کند. با طرف روس هم در تماس مستمر و مستقیم هستیم. من در ماه سپتامبر در نیویورک در نشست سه‌جانبه ایران، روسیه و ترکیه ایده‌ای را از سوی جمهوری اسلامی مبنی بر این مطرح کردم که اکنون زمان آن فرارسیده که سوریه به عنوان یک کشور در مذاکرات آستانه به جمع ما بپیوندد.»

امیرعبداللهیان بیان کرد: «بخشی از این ایده در گفت‌وگوهایی که در سطح امنیتی و نظامی بین ترکیه و سوریه صورت گرفت، تحقق پیدا کرد. ما به جمع‌بندی‌ و ایده‌های بهتری دست پیدا کردیم که این مشورت‌ها و نقش ایران و روسیه به منظور کمک به ترکیه و سوریه برای برون‌رفت از این چالش بیش از پیش تقویت شود و شتاب هر چه بیشتری به همکاری‌ها داده شود.»

این در حالی بود که پیش از سفر امیرعبداللیهان به ترکیه، وزارت دفاع روسیه روز هفتم دی ماه/28 دسامبر 2022 اعلام کرد که وزرای دفاع روسیه، سوریه و ترکیه نشست سه‌جانبه‌ای در مسکو برگزار و درباره راه های حل بحران سوریه مذاکره کردند. این مذاکرات نخستین نشست رسمی میان آنکارا و دمشق در ۱۱ سال گذشته بود.

در این نشست علاوه بر خلوصی آکار، وزیر دفاع ترکیه، هاکان فیدان، رئیس سازمان اطلاعات این کشور به همراه علی محمودعباس، وزیر دفاع سوریه، علی مملوک، رئیس سازمان اطلاعات این کشور و نیز سرگئی شویگو، وزیر دفاع روسیه حضور داشتند. افزون بر این بیانیه، منابع دیپلماتیک ترکیه از توافق وزیران دفاع ترکیه، روسیه و سوریه بر سر تشکیل کمیته مشترک سه‌جانبه خبر دادند. شبکه الجزیره به نقل از منابع دیپلماتیک ترکیه گزارش داد که در دیدار وزیران دفاع ترکیه، روسیه و سوریه در مسکو، سه طرف بر سر تشکیل کمیته مشترک سه‌جانبه توافق کردند. به نوشته الجزیره، در نشست مسکو باز کردن مسیرهای بین‌المللی و اجازه عبور کالاهای ترکیه از خاک سوریه مورد بحث و بررسی قرار گرفت.

بر اساس این گزارش، در نشست سه جانبه مسکو بر روی سازوکاری مشترک برای تسهیل بازگشت آوارگان سوری پس از فراهم شدن زمینه های مناسب، توافق حاصل شد. منابع ترکیه‌ای به الجزیره گفته بودند که نشست مسکو چشم اندازی را مورد بحث قرار داد که به حضور نیروهای موسوم به «نیروهای سوریه دموکراتیک» در شمال سوریه پایان می‌دهد.

با رصد این تحرکات و تحولات در قبال آینده سوریه با محوریت مسکو، آنکارا و حکومت بشار اسد تا حدودی این نگرانی را ایجاد شده بود که شاهد شکل گیری یک تروئیکای جدید به موازات تروئیکای روند آستانه (تهران، مسکو و آنکارا) هستیم؛ تروئیکایی که می‌تواند رقیب و حتی جایگزین روند آستانه باشد. در این صورت باید این گزاره را در نظر گرفت که احتمالا تلاش برای رقم خوردن «آینده سوریه بدون ایران» در جریان است.

البته شاید تصور شود که اساسا بشار اشد به عنوان نماینده تهران و بدون هماهنگی با ایران در این نشست‌ها حضور پیدا نخواهد کرد و بدون چراغ سبز (از سوی تهران)، همکاری ای با روسیه و ترکیه نخواهد داشت، اما باید این را هم در نظرگرفت که «اگر روند دیپلماتک این تروئیکای جدید (ترکیه، روسیه و سوریه) با نشست های آتی به خروجی و دستاورد ملموسی دست پیدا کنند، عملا بستر و فضا به صورت خودکار برای کاهش نقش و جایگاه تهران فراهم خواهد آمد.»

اکنون چراغ سبز مسکو برای ورود تهران به این تروئیکا نشان می‌دهد که تا حدودی گزاره «دور خودن ایران» کم رنگ شده است، با اینحال مرتضی امین زاده در گفت‌وگو با «شرق» امکان وقوع آن را صفر نمی‌داند و پیرو آن تاکید دارد که علیرغم برخی اخباری مبنی بر ورود ایران به سه گانه روسیه، ترکیه و سوریه، باید دید که در صحنه عمل تهران تا چه اندازه می‌تواند نقش‌آفرین باشد و از همه مهم‌تر روند تحولات سوریه تا چه حد با منافع و اهداف تهران همخوانی دارد.

نگاه بینانه این کارشناس مسائل غرب آسیا از آن جهت اهمیت دارد که به باور امین‌زاده اساسا حتی روند آستانه هم یک روند دوجانبه در سایه تعاملات و معاملات پوتین و اردوغان است و از این منظر، تحلیلگر مسائل غرب آسیا به «شرق» می‌گوید که هم تهران و هم بشار اسد به عنوان «بازیگران تابعی» در سایه پیروی از سیاست خارجی مسکو عمل می‌کنند. به همین دلیل امین زاده ورود بشار اسد و یا ایران به این روند چندان جدی تلقی نمی‌کند.

در این راستا و با نگاهی به تحولات جاری در سطح منطقه و جهان، مفسر مسائل غرب آسیا تاکید دارد که ترکیه درصدد است با پررنگ تر کردن نقش ایران در جنگ اوکراین و به تبعش معطوف کردن توجه و صرف انرژی و توان دیپلماتیک تهران به کی یف، سوریه را در ریل خود قرار دهد. پیرو این نکته متأسفانه، امین زاده نوع عملکرد غلط کشور در عرصه دیپلماسی طی ماه های اخیر و کاهش شدید توان سیاست خارجی با سنگین شدن سه موضوع حقوق بشر، ارسال پهپاد و تداوم بن بست هسته‌ای را عوامل موثری می‌داند که عملا تهران را به محاق برده است تا نتواند دست به موازنه سازی در برابر ترکیه بزند.

از این رهیافت، تحلیلگر حوزه سیاست خارجی نقبی به انفعال اردوغان در قبال تحولات ماه های اخیر ایران می‌زند و می‌گوید: «بی تردید سکوت دیپلماتیک اردوغان و آنکارا طی چهار ماهی که از آغاز اعتراضات در ایران می‌گذرد، آن هم در شرایطی که تقریبا بیشتر کشورهای جهان موضع گیری تند و علنی علیه تهران داشته‌اند.» این نکته از دید امسن زاده به خوبی گواه آن است که ترکیه با نوعی مماشات سیاسی در قبال ایران به دنبال ایجاد حساسیت تهران درباره سیاست های منطقه‌ای خود نیست تا به راحتی بتواند به موازات حفظ ایران در سبد خود، آینده جدید سوریه بدون ایران را در راستای منافع خود ترسیم کند.

لذا این تحلیلگر همان عینک بدبیانه را به چشم می‌زند و در پایان گفت‌وگو با «شرق» مجددا تاکید دارد: «تازمانی که در صحنه عمل ایران نفوذی ملموس همراه با دستاوردهای قابل دفاع در تحولات سوریه، چه در روند آستانه و چه در روند چهارگانه (مسکو - آنکارا- دمشق - تهران) پیدا نکند، نمی‌توان این اخبار را مثبت تلقی کرد.»

البته رحمن قهرمانپور در گپ و گفتی که با «شرق» داشت، خلاف امین زاده تصریح می‌کند: «دو کشور ترکیه و روسیه روابط نسبتا خوبی با جمهوری اسلامی ایران دارند؛ بنابراین این دو بازیگر حاضر در روند آستانه و به خصوص اردوغان اقدامی را انجام نمی‌دهند که بدون هماهنگی با تهران باشد یا تصمیمی اتخاذ نمی‌کنند که خارج از محور آستانه برای سوریه و ضد منافع تهران باشد.»

با این حال کارشناس ارشد مسائل بین‌الملل این اعتراف را هم دارد که شاید در برخی مسائل مقطعی، توافقات پشت پرده‌ای بین اردوغان و پوتین بدون درنظرگرفتن موضع ایران انجام شود.» اما این استاد دانشگاه یادآرو می‌شود که «حتی اگر چنین توافقات پشت پرده‌ای هم بین ترکیه و روسیه بدون ایران انجام شود باید مسکو و آنکارا در نهایت خطوط قرمز و حساسیت‌های جمهوری اسلامی مدنظر قرار دهند.» کما اینکه از نگاه قهرمانپور، خبر لاوروف مبنی بر توافق بر سر ورود تهران به محور مسکو- آنکارا - دمشق موید این تحلیل اوست.

رحمن قهرمانپور در خوانش خود از سیاست خارجی مسکو و آنکارا در قبال تهران به خصوص در پرونده سوریه معتقد است که «از یک سو ترکیه و روسیه یک دیپلماسی صفر و یک ندارند، بلکه با یک دیپلماسی منعطف و در عین حال همه‌جانبه سعی دارند منافع خود را پیش ببرند و از طرف دیگر نباید و نمی‌توان این واقعیت را نادیده گرفت که روسیه و ترکیه هم برای پیشبرد منافع و برنامه‌های خود در سطح منطقه به همکاری، همراهی و همسویی با جمهوری اسلامی نیاز دارند.»

با برداشتی که این تحلیلگر مسائل غرب آسیا دارد، وی در ادامه گپ و گفتش به «شرق» یادآور می‌شود که «جلب رضایت تهران برای آنکارا و اردوغان مهم است. به هرحال ایران در صحنه تحولات میدانی سوریه حضور جدی و چشمگیری دارد. پس حتی اگر نتواند یک کار ایجابی برای ممانعت از برنامه ترکیه در سوریه انجام دهد، می‌تواند بازی را برای اردوغان به هم بزند، به گونه‌ای که منافعی برای آنکارا هم در پی نداشته باشد.» در نتیجه قهرمانپور تاکید دارد که «منافع روسیه و ترکیه تا حدی به منافع ایران هم گره خورده است و هر سه کشور هم تمایل ندارند تنش‌ها و تضاد منافع آنها تشدید شود.»