اردوغان و تهدید منافع ملی ایران

دیپلماسی ایرانی: منابع خبری دیروز (دوشنبه) از حمله مجدد ترکیه و گروه‌های وابسته به آن در سوریه به مناطقی در حومه حسکه خبر دادند. بنا به گزارشی که خبرگزاری سانا منتشر کرد، ارتش ترکیه و گروه‌های وابسته به آن روز دوشنبه حملات توپخانه‌ای را به چند روستا در حومه حسکه انجام دادند. منابع مطلع در این باره گفتند که در این حمله دو روستای «تل اللبن» و «الکوزلیه» در منطقه «تل تمر» واقع در حومه شمالی حسکه هدف قرار گرفتند. طبق این گزارش، این حملات ترکیه خساراتی را به برخی مواضع و زیرساخت‌های منطقه وارد کرده است. در همین حال، منابع رسانه‌ای دیگر نیز اعلام کردند که ارتش ترکیه صبح دیروز حملات جدیدی را به حومه رقه و حلب در شمال سوریه انجام داد. این منابع اعلام کردند که ترکیه در این حمله مواضع نیروهای سوریه دموکراتیک (قسد) را هدف قرار داده است.

با همه این وجود خبر مهمتر به تکمیل مقدمات برای آغاز عملیات زمینی ارتش ترکیه به شمال سوریه باز می گردد. در این رابطه و همزمان با ادامه حملات هوایی آنکارا منابع مطلع در مناطق شمالی سوریه از تکمیل مقدمات آغاز عملیات زمینی ترکیه در این منطقه خبر داده‌اند. منابع مطلع در این باره به العربی الجدید گفته‌اند: «اکنون مقدمات و بستر برای آغاز عملیات زمینی کامل شده است و این احتمال وجود دارد که تل رفعت در حومه شمالی حلب و همچنین شهر عین العرب (کوبانی) در شرق فرات، هدف بعدی ترکیه باشند.» البته رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه سه‌شنبه گذشته در سخنانی از آغاز حملات زمینی ارتش کشورش در مناطق شمالی سوریه و عراق به زودی خبر داد و تهدید کرد که «در اسرع وقت با تانک‌های خود برای انهدام مقر تروریست‌ها وارد عمل می‌شویم و تانک‌ها و سربازان ما تروریست‌ها را در شمال سوریه و عراق ریشه کن خواهند کرد.»

در همین باره یک نظامی ارشد مخالف سوری نیز اعلام کرد که ارتش ترکیه تجهیزات جدیدی را از طریق گذرگاه باب السلامه وارد سوریه کرده است و این تجهیزات شامل تانک، تجهیزات توپخانه‌ای و لجستیکی است. طبق گفته این منبع، ترکیه همچنین یک یگان نظامی را به طور کامل از ادلب به حومه غربی حلب منتقل کرده است. ترکیه یکشنبه ۲۰ نوامبر، یک عملیات نظامی تحت عنوان «پنجه شمشیر» را علیه نیروهای حزب کارگران کردستان ترکیه (پ.ک.ک) در مناطق شمالی عراق و سوریه آغاز کرد و به اجرای عملیات زمینی هم تهدید کرده است. در همین راستا، خلوصی آکار، وزیر دفاع ترکیه دیروز دوشنبه و با گذشت یک هفته از آغاز حملات به سوریه و عراق در سخنانی بر تداوم عملیات‌های نظامی آنکارا در مناطق شمالی این دو کشور علیه گروه‌های کُرد مسلح مستقر در این مناطق تاکید کرد.

مجموعه این اقدامات و تحرکات ترکیه در شمال سوریه طی هفته گذشته باعث واکنش سخنگوی وزارت امور خارجه ایران شد. ناصر کنعانی در نشست خبری دیروز دوشنبه خود با خبرنگاران و در پاسخ به سوال در ارتباط با برخی اقدامات ترکیه در شمال سوریه و مناطقی از عراق در یک کلی گویی مبهم و گنگ تصریح کرد: «ما ضمن درک نگرانی‌های امنیتی ترکیه معتقدیم چارچوب‌های دوجانبه و امنیتی موجود بین ترکیه و همسایگان بهترین چارچوب و سازوکار برای حل و فصل اختلافات و رفع نگرانی‌ها است.» اما قبل تر از کنعانی، رهبری در دیدار 28 تیرماه خود با رجب طیب اردوغان موضع گیری صریحی پیرامون حمله احتمالی ارتش ترکیه به شمال سوریه داشت. رهبری در این باره مسئله تمامیت ارضی سوریه را بسیار مهم برشمرد و با اشاره به برخی نقل‌قول ها مبنی بر حمله نظامی به شمال سوریه، تأکید کرد: «این کار (حمله ترکیه به شمال سوریه) قطعاً‌ هم به ضرر سوریه، هم به ضرر ترکیه و هم به ضرر منطقه است و اقدام سیاسی مورد انتظار از جانب دولت سوریه را نیز محقق نخواهد کرد.» ر

هبری با اشاره به اظهار نفرت رئیس‌جمهور ترکیه از گروه های تروریستی، گفته بود که با تروریسم حتماً باید معارضه کرد، اما حمله نظامی در سوریه به نفع تروریست ها خواهد بود. البته تروریست ها نیز محدود به یک گروه خاص نیستند. رهبر انقلاب در پاسخ به درخواست رئیس‌جمهور ترکیه مبنی بر همکاری ایران برای مبارزه با گروه های تروریستی، تصریح کرد که ما در مبارزه با تروریسم مطمئناً با شما همکاری می‌کنیم، اما در عین حال بیان شد اگر ما امنیت ترکیه و مرزهای آن را امنیت خود می‌دانیم، ولی شما (اردوغان) نیز امنیت سوریه را امنیت خود بدانید. مسائل سوریه را باید با مذاکرات حل کرد و ایران، ترکیه، سوریه و روسیه با گفت وگو این مسئله را تمام کنند. علیرغم این هشدارهای تهران، آنکارا از همان روزها به هر دلیل و بهانه ای سعی داشت این حملات را به شمال سوریه انجام دهد. در این بین وقوع دو انفجار آبان ماه در خیابان «تقسیم» و منطقه «فاتح» در شهر استانبول آغاز این تجاوز را به سوریه رقم زد. 

انفجاری مشکوک و آغاز حمله به سوریه

دولت ترکیه انفجار 22 آبان خیابان تقسیم در شهر استانبول را که به کشته شدن 6 شهروند منجر شد، به پ.ک.ک و نیروهای کرد سوریه، نزدیک به پ.ک.ک نسبت داد. با این حال هم پ.ک.ک و هم نهادهای کردی حاکم بر شمال شرق سوریه هر گونه دست داشتن خود در این انفجار را رد کرده اند و آن را بهانه ای برای آغاز حمله ای جدید به مناطق تحت کنترل کردهای سوریه دانستند.

در این باره اندیشکده بنیاد دفاع از دموکراسی ها در تحلیلی به بررسی ادعای دست داشتن کردهای سوریه در این انفجار از سوی دولت ترکیه پرداخته بود. این موسسه سیاسی یادآوری کرد که ترکیه در حالی حزب اتحاد دموکراتیک یا PYD را به دست داشتن در این انفجار متهم کرده است که این حزب هرچ گاه در ترکیه انفجار و یا اقدام مشابه انجام نداده است. این اندیشکده علت متهم شدن این حزب به دست داشتن در انفجار استانبول را به نزدیکی آن به حزب کارگران کردستان ترکیه یا پ.ک.ک و همکاری آن با آمریکا در سوریه، در جنگ با داعش مرتبط دانسته است. این موسسه معتقد است: «در واقع، ترکیه با متهم کردن حزب اتحاد دموکراتیک سوریه می کوشد سه ضلع پ.ک.ک، اتحاد دموکراتیک سوریه و آمریکا را که آنکارا آنها را دشمن خود می داند، در یک راستا قرار دهد و از آن بهره برداری سیاسی کند.»

بنیاد دفاع از دموکراسی ها تاکید می کند: «بهره برداری سیاسی از این موضوع می تواند بیشتر از سوی حزب حاکم عدالت و توسعه ترکیه چند ماه مانده به انتخابات صورت بگیرد.» اندیشکده مذکور در یک پیش بینی و قبل از آغاز حملات ترکیه به سوریه عنوان داشته بود که استفاده ابزاری از این اتهام برای حمله به کردهای سوریه از سوی دولت رجب طیب اردوغان چندان دور از واقعیت نخواهد بود که نهایت امر هم پیش بینی اندیشکده بنیاد دفاع از دموکراسی ها درست از آب درآمد و شاهد آغاز حملات ترکیه به سوریه بودیم.

فرشید باقریان، تحلیگر ارشد مسائل ترکیه نیز در گفت وگویی که با «شرق» داشت بیان کرده بود: « هر گروهی داخلی ترکیه یا هر گروه منطقه‌ای و حتی فرامنطقه‌ای که پشت انفجار شهر استانبول بوده باشند به هدف غایی با ماهیت تروریستی خود رسیده‌اند. چون این انفجار در روز روشن، در ملاء عام و در منطقه شلوغ و توریستی استانبول اتفاق افتاده است.» باقریان در ادامه گپ و گفتش تاکید دارد: «من دلیلی نمی‌بینیم که پ.ک.ک بخواهد چنین عملیاتی و انفجاری را در میان افراد بی دفاع و غیرنظامی انجام دهد. چون بر اساس سیر تحلیلی و اجماع ارزشی تحلیلی این انفجار برای پ.ک.ک هیچ دستاورد، سود و فایده‌ای که ندارد هیچ، حتی می‌تواند تبعات جدی را هم برای آنها در پی داشته باشد.»

البته در خود ترکیه هم این احتمال داده می شود که انفجار استانبول از اساس یک پروژه سیاسی از سوی اردوغان باشد، کما اینکه محرم اینجه، رهبر حزب تازه تأسیس «مملکت» و رقیب رجب طیب اردوغان در انتخابات پیشین ریاست جمهوری ترکیه، در واکنش به انفجار استانبول در توئیتر نوشته بود: «آیا جملۀ بمب ها منفجر می شوند و رأی ما بیشتر می شود برایتان آشنا نیست؟ امیدوارم ترکیه به 2015 باز نگردد.»

توئیت اینجه به اظهارات جنجالی احمد داود اوغلو، نخست وزیر اسبق ترکیه پس از انفجار مرگبار میدان راه آهن آنکارا و دیگر وقایع پس از انتخابات ژوئن سال 2015 اشاره دارد. در این انتخابات حزب عدالت و توسعه (AKP) نتوانست اکثریت کرسی ها پارلمان را از آن خود کند، اما پایان مذاکرات صلح با حزب کارگران کردستان (PKK)، آغاز درگیری ها در ترکیه و افزایش ناامنی در این کشور، در انتخابات زودهنگام نوامبر همان سال به کمک اردوغان آمد و برخی از آرای از دست رفتۀ او را جبران کرد. بسیاری حکومت ترکیه و شخص اردوغان را مسئول آن وقایع خون بار و با هدف بقای قدرت دانستند.

اینجه تنها کسی نبود که به انفجار استانبول چنین واکنش تردید آمیزی نشان داد. حزب کارگر ترکیه نیز در واکنش به این انفجار خوستار استعفای دولت شد و ادعا کرد حکومت ترکیه «جز به ماندن در قدرت فکر نمی کند و صلح و امنیت کشور را تهدید می کند.» علاوه بر این، تحلیلگران بسیاری این انفجار را عملیات پرچم دروغین آک پارتی در آستانۀ انتخابات ریاست جمهوری و پارلمانی و با هدف کسب رأی و حفظ قدرت در سایۀ التهاب و ناامنی جامعه و اغراض سیاسی دیگر، از جمله انزوای بیشتر کردها و به ویژه حزب دموکراتیک خلق ها (HDP)، ارزیابی کردند. آنچه به تردیدها دامن زد و باعث شد انگشت اتهام به سوی حکومت ترکیه نشانه برود، بایکوت و سانسور خبری این رویداد از سوی حکومت و روایت های ضد و نقیض از ماجرا بود. در نخستین ساعات پس از انفجاری سخت گیری در خصوص انعکاس اخبار این انفجار آغاز شد و فعالان رسانه ای برای انتشار و تأیید روایت حکومت تحت فشار قرار گرفتند. تا جایی که شبکه های ارتباطی توئیتر، اینستاگرام و فیسبوک از دسترس خارج شدند و بیش از 30 تن به خاطر انتشار روایت های مغایر با روایت حکومت در شبکه های اجتماعی توسط نهادهای امنیتی بازداشت و احضار شدند.

در مقابل فیصل المقداد، وزیر امور خارجه سوریه هم در خصوص انفجار اخیر در استانبول گفت که تروریسم در همه جا محکوم است و همچنین به حکومت ترکیه هشدار داد که از این حادثه سوءاستفاده نکند و چنین حوادثی را بهانه‌ای برای اقدام علیه سوریه و تشدید وخامت اوضاع قرار ندهد.مقداد در پاسخ به سؤال در مورد انفجار استانبول و بیانیه‌های حکومت ترکیه پس از انفجار گفت: «سوریه تروریسم را در همه جا محکوم می‌کند. هیچ اطلاعاتی در مورد انفجار در استانبول وجود ندارد. حکومت ترکیه می‌خواهد با چنین بهانه‌ای علیه سوریه  اقدام نظامی انجام دهد، در حالی که آنها خود می‌دانند که خود آنها هستند که تروریست‌ها را به سوریه فرستادند، آنها ده‌ها هزار، شاید صدها هزار تروریست را فرستادند، آنها نباید چنین اتفاقاتی را بهانه‌ای برای اقدام علیه سوریه و تشدید وخامت اوضاع قرار دهند.» مقداد همچنین با اشاره به اینکه ترکیه تاکنون آب مردم حسکه را قطع کرده است و به دلیل این رویکرد ترکیه، بیش از یک میلیون نفر از ساکنان حسکه در رنج هستند، ادامه داد: « ما به حکومت ترکیه می‌گوییم که مردم سوریه از توطئه‌های آنها آگاه هستند. ما پیام حکومت ترکیه را درک کرده‌ایم، سوریه از سرزمین خود دفاع خواهد کرد.» المقداد درباره اظهارات مولود چاووش اوغلو، وزیر امور خارجه ترکیه درباره احتمال تقویت روابط با حکومت سوریه نیز گفت: «اظهارات آنها را می‌شنویم، اما این کار با عدم حمایت آنها از تروریسم و همچنین با خروج نیروهای نظامی از سوریه انجام می‌شود و قطع حمایت از جبهه النصره و داعش. این اقدامات تمام نیت واقعی حکومت ترکیه را ثابت می‌کند.»

البته همزمان معاون سخنگوی وزارت دفاع آمریکا (پنتاگون) از تشدید تنش ها در شمال سوریه ابراز نگرانی کرد و مدعی شد عملیات نظامی در شمال سوریه، ماموریت شکست گروه تروریستی داعش را با خطر مواجه می‌کند. سابرینا سینگ، معاون سخنگوی پنتاگون سه شنبه شب گذشته ادعا کرد که عملیات نظامی تمامی طرف‌ها در شمال سوریه، ماموریت شکست گروه داعش را با خطر مواجه می‌کند. این مقام پنتاگون ادعا کرد: «هرگونه تشدید تنش‌ در شمال سوریه ادامه ماموریت مبارزه با داعش را تهدید می‌کند و از تمامی طرف‌ها خواست تا تشدید تنش‌ها در شمال سوریه را کاهش دهند.»

سکوت معنادار تهران

در حالی که یک هفته از آغاز حملات ارتش ترکیه به شمال سوریه می گذرد و اکنون اردوغان خود را بای تجاوز زمینی آماده می کند، بسیاری سکوت تهران را  از ابعاد مخلف دارای اهمیت می دانند. در این باره رحمن قهرمانپور در گفت وگویی که با «شرق» داشت اذعان کرده بود که اگر حملاتی که ترکیه قصد انجام آن را دارد نهایتا عملیاتی شود و در عین حال این عملیات در سطحی گسترده نباشد، واکنش جدی مسکو و تهران را به دنبال نخواهد داشت که چنین هم شد.» کارشناس مسائل منطقه ضمن یادآوری این نکته که به هر حال ترکیه خود را یک قدرت نوظهور متوسط جهانی می‌داند، تاکید دارد که اردوغان معتقد است با چنین قدرتی اگر حمله به شمال سوریه انجام شود، نه با واکنش تند و جدی از سوی جمهوری اسلامی ایران روبه‌رو خواهد شد و نه روسیه؛ به ویژه پوتین که در جنگ اوکراین گرفتار است و به نقش، نفوذ و جایگاه ترکیه هم نیاز دارد.

این استاد دانشگاه در ادامه با اشاره بر این نکته مهم که شرایط داخلی کشور هم در سکوت تهران موثر است، خاطرنشان کرد: «کسی منکر آن نیست که مشکلات و چالش‌های داخلی، منطقه‌ای و جهانی جمهوری اسلامی به خصوص در دولت رئیسی سبب شده است توان چانه‌زنی دیپلماتیک تهران کاهش یابد. این نکته‌ای است که ترکیه با آگاهی از آن به این جمع‌بندی برسد که با حضور اردوغان در تهران یا از ایران چراغ سبز حمله به شمال سوریه را بگیرد یا اینکه در صورت انجام حمله یک‌جانبه، ایران توان پاسخ‌گویی به ترکیه را نخواهد داشت.»

البته تحلیلگر مسائل ترکیه در ادامه گپ و گفتش با «شرق» اشاره ای هم به روند آستانه و تاثیرش بر تحولات جاری سوریه ذیل تجاوز اردوغان و احتمال توافقات پشت پرده روسیه و ترکیه هم دارد و در این خصوص تصریح می کند: «دو کشور ترکیه و روسیه روابط نسبتا خوبی با جمهوری اسلامی ایران دارند؛ بنابراین این دو بازیگر حاضر در روند آستانه و به خصوص اردوغان اقدامی را انجام نمی‌دهند که بدون هماهنگی با تهران باشد یا تصمیمی اتخاذ نمی‌کنند که خارج از محور آستانه برای سوریه و ضد منافع تهران باشد. با این حال این احتمال هم وجود دارد که شاید در برخی مسائل مقطعی مانند حمله ترکیه به شمال سوریه توافقات پشت پرده‌ای بین اردوغان و پوتین بدون درنظرگرفتن موضع ایران انجام شود. اما اگر چنین توافقات پشت پرده‌ای هم بین ترکیه و روسیه بدون ایران انجام شود باید در نهایت خطوط قرمز و حساسیت‌های جمهوری اسلامی مدنظر قرار گیرد. به هر حال نگرانی جدی‌ای که به نظر من، هم جمهوری اسلامی ایران و هم جامعه جهانی درخصوص رفتار‌های ترکیه دارد و کاملا هم درست است، این است که احتمالا آنکارا از سه و نیم میلیون نفر آواره سوری ساکن در ترکیه به عنوان یک کارت برنده استفاده کند.»

با این ارزیابی، قهرمانپور به «شرق» می گوید: «دورخوردن ایران در پشت پرده توافقات احتمالی روسیه و اردوغان در سایه انچه گفته شد چندان بدون چالش هم نیست. اما اگر در نهایت چنین توافقی هم وجود داشته باشد دو طرف (روسیه و ترکیه) نمی‌توانند منافع حیاتی جمهوری اسلامی ایران را نادیده بگیرند، چراکه اگر اردوغان و پوتین تصمیماتی مخالف و حتی در تضاد با روند آستانه بگیرند در یک سناریوی رادیکال می‌تواند به خروج ایران از روند منجر شود.»

 رحمن قهرمانپور در خوانش خود از سیاست خارجی مسکو و آنکارا معتقد است که از یک سو ترکیه و روسیه یک دیپلماسی صفر و یک ندارند، بلکه با یک دیپلماسی منعطف و در عین حال همه‌جانبه سعی دارند منافع خود را پیش ببرند و از طرف دیگر نباید و نمی‌توان این واقعیت را نادیده گرفت که روسیه و ترکیه هم برای پیشبرد منافع و برنامه‌های خود در سطح منطقه به همکاری، همراهی و همسویی با جمهوری اسلامی نیاز دارند.» با برداشتی که این تحلیلگر مسادل غرب آسیا دارد، وی در گپ و گفتش به «شرق» یادآور می شود که جلب رضایت تهران برای آنکارا و اردوغان مهم است. به هرحال ایران در صحنه تحولات میدانی سوریه حضور جدی و چشمگیری دارد. پس حتی اگر نتواند یک کار ایجابی برای ممانعت از حمله احتمالی ترکیه به شمال سوریه انجام دهد می‌تواند بازی را برای اردوغان به هم بزند، به گونه‌ای که منافعی برای آنکارا هم در پی نداشته باشد. در نتیجه منافع روسیه و ترکیه تا حدی به منافع ایران هم گره خورده است و هر سه کشور هم تمایل ندارند تنش‌ها و تضاد منافع آنها تشدید شود.»

قهرمانپور در سایه ارائه تحلیلی عمیق‌تر به چرایی عدم نقش آفرینی موفق اروپایی‌ها و آمریکا در صحنه تحولات سوریه اشاره می کند و در پاسخ به این سوال می گوید که چون اروپایی ها و ایالات متحده نتوانستند با دولت مرکزی یا نیروهای حاضر در سوریه همکاری لازم را داشته باشند و از همه مهم‌تر نتوانستند با روسیه و ایران به یک درک مشترک از تحولات سوریه برسند، این شکست رقم خورد. بنابراین ترکیه برخلاف آمریکا و اروپایی‌ها و با نگاهی به تجربه شکست‌خورده ایالات متحده در عراق و افغانستان به این ارزیابی رسیده است که اگر سعی دارد به سوریه حمله کند، باید به نحوی عمل کند که مخالفت و اعتراض کشورهایی مانند ایران را به دنبال نداشته باشد ویا حداقل بر خلاف منافع و امنیت جمهوری اسلامی در سوریه گام بر ندارد. خصوصا آنکه آنکارا برخلاف تهران متحد قدرتمندی در داخل سوریه ندارد. مضافا ترکیه متحمل هزینه بسیار زیادی در سوریه شده است که کوچک‌ترین نمونه آن پذیرایی از سه میلیون و ۵۰۰ هزار نفر آواره سوری در خاک ترکیه است که هزینه بسیار زیادی را بر اقتصاد بحران‌زده ترکیه تحمیل کرده، اما ترکیه این فشار بودجه‌ای را تحمل کرد. چراکه معتقد است در میان‌مدت و بلندمدت این آوارگان سوری می‌توانند به ترکیه کمک کنند./شرق