دستیابی به یک توافق هسته ای جدید امکان پذیر است؟! (بخش اول)

نویسندگان: صنم وکیلی و نیل کویلیام

دیپلماسی ایرانی: دونالد ترامپ، رئیس جمهوری ایالات متحده، 8 ماه مه 2018 خروج کشورش از برجام یا همان توافق هسته ای ایران را اعلام کرد و از اعمال مجدد تحریم های ثانویه آمریکا علیه ایران خبر داد. توافق سال 2015 که مورد تایید باراک اوباما، رئیس جمهوری وقت ایالات متحده، ایران، چین، روسیه، آلمان، فرانسه و بریتانیا قرار گرفته، پس از یک دهه تنش های بین المللی و درگیری ها بر سر قابلیت های هسته ای ایران حاصل شده که در طی آنها ایران توانسته بود بازه زمانی هسته ای شدن خود (دستیابی به بمب اتم) را از یک سال به 3 ماه کاهش دهد. در واکنش به این مساله، 6 قطعنامه در شورای امنیت سازمان ملل متحد به تصویب رسیدند که فعالیت های ایران را محکوم و تحریم هایی چندجانبه با هدف قطع صادرات انرژی ایران و دسترسی آن به نظام بانکداری بین المللی اعمال می کردند.

برجام 154 صفحه ای پس از مذاکراتی دردآور در بازه زمانی 20 ماهه حاصل شد، اما در حقیقت نتیجه تلاش ها در سال های 2012 تا 2015 از جمله توافقی اولیه در سال 2013 مبنی بر محدودیت بر برنامه هسته ای ایران در ازای تسهیل تحریم های هسته ای و قدم های فزاینده در دسترسی اقتصاد ایران به زمینه های تجارت، فناوری، مالی و انرژی بود.

با توجه به اینکه آژانس بین المللی انرژی اتمی 14 گزارش مبنی بر متعهد بودن ایران به مفاد و محدودیت های اعمالی در برجام منتشر کرده، بسیاری خروج ترامپ از توافق هسته ای را اتفاقی از پیش تعیین شده دانستند. او در کمپین های انتخابات ریاست جمهوری سال 2016 نشان داد که مساله ایران به یک هدف سیاسی اش تبدیل خواهد شد. به ویژه که او توافق را به دلیل عدم اعمال محدودیت های سنگین تر بر برنامه هسته ای ایران از جمله جدول زمانی محدود توافق، تسهیل قابل توجه تحریم ها که بسیاری از منتقدان آن را عامل افزایش فعالیت ها و حمایت ایران از گروه های منطقه ای می دانند، و همچنین عدم رسیدگی به برنامه موشک های بالستیک ایران مورد انتقاد قرار داده بود. ترامپ پس از انتخابات نیز اظهارات مشابهی را تکرار و در اکتبر 2017 از تایید تعهد ایران به برجام خودداری کرد. از امضاکنندگان اروپایی برجام (بریتانیا، فرانسه و آلمان) که به «ای3» مشهور هستند و همچنین از کنگره ایالات متحده خواسته شد که درصدد حل مشکلات توافق برآید. با این حال، تلاش های دیپلماتیک تاثیری در رسیدگی به نگرانی های ترامپ نداشتند و به خروج او از توافق در ماه مه 2018 انجامیدند.

سیاست دولت ترامپ در قبال ایران بر پایه این باور بنا شده که فشار اقتصادی مداوم و تحریم ها می توانند این کشور را به مذاکره مجدد درباره برجام، موافقت با امتیازدهی در مسائل حساسی که در توافق نیامده اند از جمله برنامه موشکی و فعالیت های فرامرزی و محدود سازی حمایت های ایران از گروه های منطقه ای وادارند. مایک پومپئو، وزیر امور خارجه آمریکا 21 ماه مه 2018 دستورکار جدید آمریکایی در قبال ایران را «اعمال فشار بی سابقه مالی بر نظام ایران به منظور ممانعت از اقدامات تهاجمی آن» و «دفاع از مردم ایران» توصیف کرد؛ اگرچه بین اظهارات و عملکرد رئیس جمهوری ایالات متحده تناقض های زیادی وجود داشت. پومپئو فهرستی 12 موردی از خواسته ها از ایران ارائه کرد که عبارت بودند از: پایان دادن به غنی سازی اورانیوم؛ افزایش دسترسی بازرسان به تاسیسات نظامی؛ متوقف کردن برنامه موشکی و پرتاب موشک های بالستیک؛ آزادسازی دو ملیتی های بازداشت شده؛ پایان حمایت های ایران از حزب الله، حماس، حوثی ها در یمن و جنگجویان شیعه در عراق؛ و نهایتا خروج نیروهای نظامی ایران از سوریه. پومپئو در ادامه توضیح داد که در صورتی که ایران سیاست گذاری های خود را به طور قابل توجهی تغییر دهد، ایالات متحده به موارد اصلی تحریم ها علیه نظام این کشور پایان خواهد داد، روابط دیپلماتیک و تجاری با ایران را از سر خواهد گرفت و از مدرن سازی و الحاق مجدد اقتصاد ایران به نظام اقتصادی بین المللی حمایت خواهد کرد.

دیگر امضاکنندگان برجام یکجانبه گرایی ایالات متحده را مورد انتقاد قرار دادند و خواسته های مطرح شده از سوی پومپئو را نقض توافق هسته ای خواندند. آنها وعده دادند که از توافق هسته ای محافظت و منافع اقتصادی ایران را تضمین کنند. در عمل، سیاست ایالات متحده به شکافی بین واشنگتن و بروکسل انجامید و کشورهای اروپایی، به ویژه ای3، محافظت و حمایت از برجام را به مساله ای اساسی، استقلال سیاسی، تمامیت اقتصادی و اولویت امنیتی و منع گسترش تسلیحاتی تبدیل کردند. اروپا به خروج برجام از توافق هسته ای ایران به چشم ایجاد بحرانی غیرضروری در مرزهای خود می نگرد. خشم رهبران اروپایی از دولت ترامپ به این دلیل که مسئولیت ترغیب ایران به ادامه تعهداتش از طریق بسته تجاری و سرمایه گذاری وعده داده شده و ایجاد ابزار هدف خاص موسوم به اینستکس برای تسهیل تبادلات مالی را به آنها تحمیل کرده، خشمگین هستند. این در حالی است که چالش رسیدگی به نگرانی ها درباره ایران به تلاش های کنونی برای نجات برجام، ممانعت از بحران احتمالی و گسترده تر هسته ای و کنترل تنش ها در خلیج فارس وابسته است.

در یک سال و اندی که از خروج ایالات متحده از توافق هسته ای گذشته، ایران از اظهارات تهاجمی و متهم کردن آمریکا به نقض تعهداتش گرفته تا تحت فشار گذاشتن اروپا برای فراهم آوردن انگیزه اقتصادی، واکنش های متفاوتی نشان داده است. پس از اعمال مجدد تحریم ها، بیشتر شرکت های بین المللی بازار ایران را ترک کردند. دسترسی ایران به نظام بانکداری بین المللی قطع شد و دولت ایالات متحده 2 ماه مه 2019 معافیت ها از تحریم های نفتی را که امکان فروش نفت ایران به شمار معدودی از مشتری ها از جمله چین، هند و ترکیه فراهم می آورد، لغو کرد. فروش نفت ایران از 2.6 میلیون بشکه در روز در ماه مه 2018، در ماه ژوئن 2019 به 350 هزار بشکه در روز کاهش یافت. در پی تحریم های ایالات متحده، اقتصاد ایران 6 درصد کوچک شد، ارز این کشور 50 درصد از ارزش خود را از دست داد و نرخ تورم تقریبا 50 درصد افزایش یافت.

در ماه مه 2019 در سالگرد خروج ترامپ از برجام، ایران که از راه حل های محدود پیشنهادی و عدم پیشرفت یا مزایای اقتصادی خسته شده بود، تاکتیک خود را تغییر داد و یک استراتژی تقابلی اتخاذ کرد: سطح غنی سازی را اندکی بالا برد و بدین ترتیب، از برخی تعهدات هسته ای عقب نشینی کرد. حتی برخی بر این باورند که حملات به تانکرها در خلیج فارس نیز بخشی از این تغییر استراتژی ایران بوده اند. ایران همچنین یک پهپاد ایالات متحده را معدوم کرد. ایران همچنین از حملات موشکی حوثی ها و شبه نظامیان عراقی و حملات موشکی و هواپیماهای بدون سرنشین به تاسیسات پالایش نفت عبقیق و خوریس در عربستان سعودی حمایت کرده است.

دونالد ترامپ در میانه این دوران تنش ها چندین پیشنهاد برای مذاکره با تهران مطرح و به طور همزمان تحریم های بیشتری علیه ایران اعمال کرد که از جمله آنها اعمال تحریم علیه آیت الله علی خامنه ای، رهبر معظم انقلاب ایران، و محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه این کشور، بود. در حقیقت، به نظر می رسد که تشدید تنش ها بین واشنگتن و تهران احتمال خروج ایران از برجام و اعمال مجدد تحریم های سازمان ملل متحد علیه این کشور و حتی مواجهه نظامی را افزایش داده است. امانوئل ماکرون، رئیس جمهوری فرانسه، از ماه اوت 2019 به عنوان بخشی از اولین قدم ها به سمت یک توافق جدید، درصدد میانجی گری بین تهران و واشنگتن بر آمده تا شاید توافقی حاصل شود که در ازای بازگشت ایران به تعهدات برجامی، یک خط اعتباری 15 میلیارد دلاری و تسهیل تحریم ها را برای این کشور فراهم آورد. (این مطلب ادامه دارد.)

منبع: چتم هاوس / مترجم: طلا تسلیمی