موضع آمریکا در قبال برجام از همان ابتدا ضعف داشت

نویسنده این مطلب: راکش سود

دیپلماسی ایرانی: تحولات منطقه و جهان در سال های اخیر هند و ایران را به یکدیگر نزدیک کرده است. برای هند، ایران یک تامین کننده مهم انرژی قلمداد می شود و آن را با افغانستان و آسیای میانه مرتبط می کند. برای ایران، هدف اصلی سیاست ها مدیریت پیامدهای خروج یکجانبه آمریکا از توافق هسته ای بوده، اما این کشور همچنین به عنوان بخشی از سیاست جدید «نگاه به شرق» به کشورهای آسیایی از جمله هند روی آورده است.

سیاست پیچیده ایران

ایران پس از انقلاب اسلامی درگیر روابط خصومت آمیز با آمریکا شد و این خصومت ها به شاخصه اصلی سیاست خارجی ایران تبدیل گشت. با این حال، ایران همچنین درگیر روند متعادل سازی بوده که این مساله به ویژه در موضوعات مربوط به برجام و تغییرات عمده در سیاست خارجی مشهود است.

رئیس جمهوری ایران و 290 نماینده مجلس برای دوره های چهار ساله به طور مستقیم توسط مردم انتخاب می شوند. انتخابات مجلس در فوریه 2020 برگزار شد و رئیس جمهوری حسن روحانی دوره دوم خود را در سال 2021 به پایان رساند. با این حال، موضع ایران در قبال مساله هسته ای عمدتا به مقام معظم رهبری بستگی دارد. بدون موافقت رهبری، مذاکرات محرمانه با ایالات متحده به میزبانی عمان در سال های 2012-2013 و مذاکرات منتهی به برجام امکان پذیر نبود. جلسات محرمانه مقامات ایرانی و آمریکایی در عمان پس از ریاست جمهوری روحانی «میانه رو» توسط مقام معظم رهبری تایید شده بودند. روحانی در سال های 1989 تا 2005 ریاست شورای عالی امنیت ملی و در سال های 2003 تا 2005 مسئولیت مذاکرات هسته ای را بر عهده داشت و به همین دلیل مقام معظم رهبری در دوره ریاست جمهوری روحانی با تغییر مسئولیت مذاکرات هسته ای از شورای عالی امنیت ملی به وزارت خارجه موافقت کرد. این اتفاق یک نمونه کامل از کنترل و توازن به سبک ایرانی بود. از یک سو، مقام معظم رهبری مسئولیت را به یک رئیس جمهوری منتخب واگذار کرد و اعتماد خود به او را به نمایش گذاشت. اما از سوی دیگر، این انتقال مسئولیت به این معنا بود که مسئولیت شکست توافق هسته ای نیز با دولت منتخب خواهد بود.

مذاکرات هسته ای و برجام

مساله هسته ای از سال 2013 تا کنون هم به سیاست داخلی و هم به سیاست خارجی ایران شکل داده است. رئیس جمهور روحانی در تلاش برای ایجاد توازن بین انواع محدودیت هایی که تندروها در ازای لغو تحریم ها مایل به پذیرش آنها بودند، مجبور شد مسیری پر پیچ و خم را در پیش بگیرد.

دولت اوباما برنامه استاکس نت را از نسل قبلی خود به ارث برده بود. استفاده از این ویروس غنی سازی اورانیوم را با موفقیت 2 تا 3 سال به تعویق انداخت؛ اما پس از استفاده از ویروس و نشت اخبار مربوط به آن، ایرانی ها قابلیت های سایبری خود را تقویت کردند و ظرفیت غنی سازی خود را تا حدود 20هزار سانتریفیوژ از جمله برخی از مدل های پیشرفته، افزایش دادند. در زمان تصدی ریاست جمهوری توسط روحانی در سال 2013، برآوردهای اطلاعاتی ایالات متحده مبتنی بر آن بودند که ایران سه ماه تا به دست آوردن مقدار کافی اورانیوم غنی شده برای تولید یک عدد بمب هسته ای فاصله دارد (زمان شکست). اگرچه آمریکا با مسائل دیگری همچون رفتار ایران در منطقه و آزمایش های موشکی نیز مشکلاتی داشت، اما اوباما به این منطق روی آورد که تهدید ایران چه در منطقه و چه از نظر موشکی با دستیابی آن به سلاح هسته ای افزایش می یابد و در نتیجه، برجام به طور انحصاری روی متوقف کردن پیشرفت های ایران در فعالیت های هسته ای متمرکز شد. ژئوپلیتیک نیز پس از بحران مالی جهانی 2008 در حال تغییر بود و زمان برای تلاش برای گفت و گو مناسب به نظر می رسید. این مرتبه مذاکرات موفقیت آمیز بودند و به حصول برجام در ژوئیه 2015 منجر شدند.

بر اساس برجام، ایران به برخی فعالیت های هسته ای خود پایان داد و با تبدیل تاسیسات زیرزمینی غنی سازی فردو به یک مرکز تحقیقاتی و برچیدن راکتور تحقیقاتی آب سنگین اراک موافقت کرد و برخی محدودیت ها را در سایر فعالیت ها پذیرفت و با کاهش شمار سانتریفیوژهای عملیاتی در نطنز به 5060 به مدت 10 سال و محدود کردن سطح غنی سازی تا 3.6 به مدت 15 سال و محدود کردن ذخایر اورانیوم با غنای کم تا 300 کیلوگرم و حمل نزدیک به 10 تن ذخیره اضافی و خودداری از راه اندازی راکتور تحقیقاتی به مدت 15 سال و یک رژیم بازرسی بسیار دقیق موافقت کرد. سطح قابل پذیرش ذخایر آب سنگین نیز 130 میلیون تن تعیین شد. در مقابل، حدود 100 میلیارد دلار از دارایی های مسدود شده ایران آزاد می شد و این کشور اجازه داشت فروش نفت را از سر بگیرد. 16 ژانویه 2016 به عنوان روز اجرایی شدن برجام اعلام شد و آژانس بین المللی انرژی اتمی تایید کرد که ایران به تعهداتش پایبند بوده است و روند لغو تحریم ها باید آغاز شود. شورای امنیت سازمان ملل متحد قطعنامه 2231 را در تایید برجام تصویب کرد و تحریم های شورای امنیت علیه ایران لغو شدند.

به علاوه، ایالات متحده «تحریم های ثانویه مرتبط با برنامه هسته ایران» را لغو کرد؛ اما تحریم های یکجانبه آن با ادعای ارتباط ایران با فعالیت های تروریستی و توسعه برنامه موشکی و همچنین تحریم های کلی علیه تجارت با ایران به استثنای چند مورد، همچنان باقی ماندند. مساله مهم این بود که سایر کشورها توانستند تجارت عادی خود را با ایران از سر بگیرند؛ البته مبادلات مالی همچنان با دور زدن خاک آمریکا انجام می شدند. ایالات متحده همچنان به حفظ فهرست تحریمی نهادهای ایرانی ادامه داد. با این حال، از همان ابتدا ضعف خاصی در موضع ایالات متحده وجود داشت: سنای تحت سلطه جمهوری خواهان هرگز از مذاکرات اوباما حمایت نکرد و برجام هرگز برای تصویب به سنا فرستاده نشد که بدان معنا بود که دولت آمریکا برای ادامه لغو وعده داده شده تحریم ها مجبور بود به طور دوره ای (هر 90 روز بر اساس قانون بازنگری توافقنامه هسته ای ایران و هر 120 روز بر اساس قانون مجوز دفاع ملی 2012) معافیت ها را با استفاده از مفاد قانونی تمدید کند. ضعف شدید این روند حقوقی و قانونی با روی کار آمدن رئیس جمهوری ترامپ و محکومیت آشکار توافق هسته ای از سوی او آشکار شد. ترامپ برجام را «یک توافق وحشتناک یک طرفه» توصیف می کرد که هرگز نباید انجام می شد. از همان ابتدا مشخص بود که تیغه گیوتین دیر یا زود رها خواهد شد و بر سر برجام فرود خواهد آمد. سرانجام در 8 مه 2018 ایالات متحده به طور یکجانبه از برجام خارج شد. تنها اسرائیل و عربستان سعودی از تصمیم رئیس جمهوری ترامپ استقبال کردند که بازتابی از ارتباط برنامه هسته ای ایران و سیاست منطقه ای بود. (این مطلب ادامه دارد.)

منبع: موسسه مطالعات سیاسی بین الملل ایتالیا / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34