محاسبات در مسکو، موفقیت در آستانه

زهره خانمحمدی، ژوهشگر مسائل سیاسی روسیه و قفقاز مرکز تحقیقات استراتژیک

دیپلماسی ایرانی: نشست مذاکرات سوریه در آستانه در حالی پایان یافت که یک تفاوت اساسی  با اسلاف خود داشت و آن امضای سند ایجاد مناطق کاهش تنش در سوریه یا منطقه امن توسط روسیه، ایران و ترکیه بود که استان ادلب، منطقه شمالی حمص، غوطه شرقی و جنوب سوریه را شامل می­  شد. بر اساس این طرح در مناطق مذکور آتش بس کامل اعلام خواهد شد و در صورت موفقیت آتش بس و توقف کامل درگیری ها، رسماً به عنوان مناطق امن خواهند بود. ضمن این که در گام بعدی این مناطق، به مناطق پرواز ممنوع ارتقا خواهند یافت به شرط این که شاهد هیچ گونه فعالیت نظامی نباشند. هرچند سند مذکور به ­عنوان یک دستاورد مورد تائید و استقبال بازیگران منطقه و فرامنطقه قرار گرفت اما با مخالفت معارضین روبه رو شد. آن­ها به دلیل حضور ایران به­ عنوان ضامن، طرح را مورد اعتراض قرار دادند و آن را مبهم و  نامشروع خواندند.

کریس دویل- مدیر شورای تفاهم اعراب و بریتانیا- نشست چهارم آستانه را حرکتی رو به جلو قلمداد می­ کند اما موانعی را در مسیر آن برمی­ شمرد. وی معتقد است اجرای طرح و نیز تعهد بازیگران به کاهش خشونت در مناطق مورد بحث نیازمند استقرار گسترده نیروهای نظامی و طرف سومی است که مورد اعتماد طرفین باشد که این موارد می ­تواند روند اجرایی شدن طرح را تحت تاثیر قرار دهد. (1)

هرچند تفاهم دولت ­های حاضر و نمایندگان آن­ها بر سر طرح منطقه امن به ­عنوان یک دستاورد حائز اهمیت است اما این نشست از جهاتی دیگر قابل توجه بود. نشست چهارم آستانه با توجه به مسئله استفاده از سلاح شیمیایی در خان شیخون و به تبع آن حمله نظامی واشنگتن به سوریه از یک سو و هم زمانی با تماس تلفنی پوتین و ترامپ و نیز ملاقات اردوغان و پوتین در سوچی از سوی دیگر حائز اهمیت است؛ چراکه به نظر می ­رسد وقایع مذکور بر روند نشست بی­ تاثیر نبوده است و مسکو را بر آن داشته تا به هماهنگی و رایزنی گسترده ­تر با واشنگتن و آنکارا بپردازد.

مسئله استفاده از سلاح شیمیایی در خان شیخون و به تبع آن حمله نظامی واشنگتن به سوریه توانست معادلات در بحران سوریه را تا حدودی بر هم زند و محاسبات بازیگران در منطقه و فرامنطقه را دچار تغییر کند. به عبارتی دولت­ های مخالف اسد و معارضین را به ادامه رفتار خود تشویق و سایر دولت­ ها چون روسیه را دچار تشویش کند؛ چراکه ایالات متحده با بروز رفتار نظامی خود در قبال مسئله سلاح شیمیایی، مدیریت کرملین در دمشق را دچار چالش کرد و به عبارتی بهره­ گیری از سلاح شیمیایی را فارغ از این ­که چه گروهی به کار برده است ضعف مدیریتی روسیه در این کشور قلمداد کرد.

بر اساس قطعنامه 2118 سازمان ملل متحد، عاری بودن دولت قانونی اسد از تسلیحات شیمیایی مورد تائید روسیه قرار داشته است لذا سکوت این بازیگر در قبال حادثه فوق سبب شد تا تبعات حادثه خان­ شیخون به طور مستقیم متوجه مسکو شود. از این پس وضعیت در سوریه وارد فاز جدیدی شد و کرملین که تاکنون دست برتر در زمین  سوریه را داشت ناگزیر به همراهی بیشتر با سایر بازیگران به ­ویژه واشنگتن شد. این موضوع در صحبت­ های پیش از نشست سرگی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، نیز مطرح شد. وی در دیدار با ایمن الصفدی، همتای اردنی خود، به اظهارات ملک عبدالله دوم مبنی بر ضرورت همکاری روسیه و ایالات متحده در سوریه به ­عنوان اصلی اساسی اشاره داشت و اطمینان داد که روسیه در رابطه با این موضوع از آمادگی کامل برخوردار است. (2) ضمن این که پوتین در مکالمه تلفنی خود با ترامپ به موضوع سوریه و ایجاد منطقه امن اشاره داشت و توانست موافقت همتای خود را جلب کند زیرا پس از این مکالمه تلفنی، کاخ سفید در بیانیه ­ای اعزام نماینده خود به مذاکرات را مورد تائید قرار داد. این امر نشان می­ دهد یک اجماع نظر بین المللی میان روسیه و آمریکا مبنی بر ضرورت پایان یافتن بحران سوریه وجود دارد.

ملاقات پوتین و اردوغان در سوچی نیز یک روز پس از مکالمه تلفنی پوتین و ترامپ صورت گرفت یعنی در فضایی که همتایان روس و آمریکایی راجع به تحولات منطقه در سوریه صحبت کرده و با هم به توافق نیز رسیدند. هرچند ملاحظات تجاری میان روسیه و ترکیه سبب شده است تا روابط آن­ها طیفی از بحران تا عادی­ سازی را طی و حتی این دو بازیگر را در مسائل مربوط به سوریه هم ­راستا کند، اما نمی­ توان نظر مساعد واشنگتن نسبت به کرملین در رابطه با سوریه و مبارزه با تروریسم را بر تفاهم آنکارا با مسکو راجع به منطقه امن بی ­تاثیر دانست. ترکیه به ­عنوان نماینده معارضین در نشست آستانه در حالی سند مربوط به طرح روسی را امضا کرد که رجب طیب اردوغان در ملاقات خود با پوتین طرح فوق را مثبت ارزیابی و  بیان کرد: "روسیه و ترکیه می­ توانند سرنوشت کل منطقه را تغییر دهند." (3) به نظر می­رسد در دیدار فوق که متاثر از مکالمه تلفنی مذکور نیز بوده است، پوتین موفق به جلب نظر مساعد اردوغان از مسیر گسترش روابط دوجانبه شد و توانست این بازیگر منطقه­ ای را در حمایت از طرح خود همراه کند.

البته گفتنی است مواضع سایر بازیگران از جمله عربستان سعودی نیز در راستای طرح روسیه حائز اهمیت است. عادل الجبیر، وزیر امور خارجه عربستان سعودی در واشنگتن از حمایت کشور خود از ایجاد مناطق امن در سوریه سخن گفت اما تاکید داشت که باید جزئیات بیشتری از طرح ارائه شود. البته با توجه به قرار داشتن عربستان در ائتلاف غرب چنین موضع ­گیری ای طبیعی به نظر می­ رسد.

آنچه از مجموع داده­ های یاد شده برمی­ آید این است که نشست چهارم مذاکرات سوریه در آستانه نسبت به ادوار پیشین خود دارای دستاوردی نسبی است که با موافقت و تائید ضمنی دولت­ های حاضر و نمایندگان آن­ها همراه شد. به نظر می ­رسد دلیل کسب این دستاورد نیز مساعدت نظر کاخ سفید با کرملین است؛ چراکه حمله نظامی آمریکا به پایگاه الشعیرات که زمینه رضایتمندی مخالفین و نارضایتی سایرین را ایجاد کرد به مسکو نشان داد که بدون حضور واشنگتن و جلب نظر آن، مدیریت بحران در سوریه برای روسیه دشوار خواهد بود. از این ­رو به منظور یافتن راه­ حلی سیاسی جهت اتمام بحران، اجماع میان این دو بازیگر فرامنطقه ­ای در نزد مسکو لازم و ضروری به نظر می­ رسد.