نقش نشست چهارجانبه مسکو را در آینده سوریه

دیپلماسی ایرانی: قرار است چهارشنبه هفته جاری نشست چهارجانبه‌ای با حضور وزرای امور خارجه سوریه، روسیه، ترکیه و ایران در مسکو برگزار شود. براساس برنامه‌ریزی انجام‌شده حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران نیز در این نشست که با محوریت تلاش جهت حل اختلافات سوریه و ترکیه برگزار می‌شود، شرکت می‌کند. در همین باره سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران طی نشست خبری دیروز دوشنبه خود و در پاسخ به سؤالی درباره نشست وزیران امور خارجه چهار کشور سوریه، روسیه، ترکیه و ایران پیرامون حل اختلافات بین آنکارا و دمشق در روز چهارشنبه هفته جاری در مسکو گفت: «وزیر خارجه ایران در رأس هیئتی در این نشست مشارکت می‌کند».

ناصر کنعانی با اینکه پیش از این شاهد برگزاری نشست چهارجانبه معاونان وزیران امور خارجه و نمایندگان ویژه چهار کشور در ۱۵ فروردین ۱۴۰۲ در مسکو بودیم و همچنین نشست چهارجانبه وزیران دفاع و مسئولان عالی امنیتی چهار کشور نیز در مسکو برگزار شده بود، تصریح کرد: «همان‌طور که اشاره شد، قرار است در ۲۰ اردیبهشت شاهد برگزاری نشست چهارجانبه وزیران امور خارجه چهار کشور ایران، سوریه، ترکیه و روسیه در مسکو باشیم».

این دیپلمات ارشد ایران ضمن تأکید بر اینکه ما همواره بر حل‌وفصل سیاسی اختلافات موجود بین سوریه و ترکیه تأکید داشتیم و بر این موضوع در چارچوب تماس‌ها و گفت‌وگوهای دوجانبه با مقامات سوریه و ترکیه و هم در چارچوب نشست‌های ضامن روند آستانه از جمله نشست سه‌جانبه سران در تهران تأکید کرده‌ایم، خاطرنشان کرد: «ما همواره گفته‌ایم که ضمن درک نگرانی‌های امنیتی ترکیه در سوریه معتقد هستیم این موضوعات راهکار نظامی ندارد و باید گفت‌وگوهای سیاسی مبنای عمل دو طرف قرار بگیرد». سخنگوی وزارت امور خارجه ایران تصریح کرد که «با تلاش‌های انجام‌شده پیشرفت‌های خوبی در این زمینه حاصل شد و این اتفاق نظر شکل گرفت که نشست‌های آستانه از سه‌جانبه به نشست چهارجانبه تبدیل شود».

بحران همچنان ادامه دارد

گفته‌های ناصر کنعانی پیرامون نشست چهارجانبه مسکو دربردارنده این نگاه است که نشست مذکور می‌تواند مکمل فرایند سیاسی برای بررسی تحولات سوریه و حل اختلافات میان دمشق و آنکارا باشد که در مرحله بعدی به نحوی زمینه‌ساز دیدار اردوغان و اسد، رؤسای جمهور ترکیه و سوریه خواهد بود. با این حال محمدمهدی زارچ طی گفت‌وگویی که با «شرق» داشت، برداشتی متفاوت از گفته‌های ناصر کنعانی دارد، چراکه به باور این کارشناس رسیدن به مرحله دیدار اردوغان و اسد، آن هم به شرط بقای اردوغان بعد از انتخابات ریاست‌جمهوری چندان ساده نیست. چون زارچ از مقاومت اسد در همین باره می‌گوید و تأکید دارد علی‌رغم تلاش‌های روسیه و همچنین ایران، بشار اسد با مخالفت خود مانع از این شد که رجب طیب اردوغان بتواند از کارت دیدار با او و عادی‌سازی روابط با دمشق در انتخابات ریاست‌جمهوری یکشنبه هفته آینده (۱۴ می/ ۲۴ اردیبهشت ماه) استفاده کند.

آنچه که از دید تحلیلگر مسائل خاورمیانه اهمیت دارد، این است که کانون و محور رایزنی‌های چهارجانبه (مسکو- آنکارا- تهران - دمشق) در طی ماه‌های اخیر، عادی‌سازی روابط سوریه و ترکیه بود تا اردوغان بتواند در انتخابات ریاست‌جمهوری از آن استفاده کند که به زعم این کارشناس بخشی از بدنه آرای کمال قلیچدار اوغلو که یک طیف ضدجنگ و مخالف تجاوز ترکیه به سوریه است به نفع اردوغان بازگردد. با این حال زارچ مانع توفیق اردوغان را مخالفت رئیس‌جمهوری سوریه می‌داند که به دلیل هوشمندی او (بشار اسد)، اجازه این سوء استفاده داده نشد.

احمد تقوی‌راد هم به عنوان دیگر کارشناس در گفت‌وگو با «شرق»، تحلیل و ارزیابی زارچ را تأیید می‌کند و پیرو آن تأکید دارد که ایران و به خصوص روسیه و مشخصا شخص ولادیمیر پوتین به شدت تمایل دارند که رجب طیب اردوغان در انتخابات ریاست‌جمهوری یکشنبه هفته پیش‌رو دوباره پیروز شود. به همین دلیل از منظر تقوی راد، دو بازیگر (ایران و روسیه) سعی می‌کنند کارت‌های برنده را در اختیار اردوغان قرار دهند که یکی از آنها به تلاش تهران و مسکو در جهت نزدیک‌کردن روابط دمشق و آنکارا ذیل تحرکات محور چهارگانه باز می‌گردد.

با این خوانش، تحلیلگر حوزه بین‌الملل اذعان دارد که چون این احتمال وجود داشت با پیروزی مجدد اردوغان در انتخابات کماکان سیاست‌های قبلی ترکیه در قبال تداوم تجاوز به خاک سوریه و همچنین حمایت از گروه‌های تروریستی (در سوریه) ادامه پیدا کند، به همین دلیل بشار اسد نیز در مقابل با فشارهای روسیه و همچنین تلاش‌های تهران انعطافی از خود نشان نداد.

این کارشناس مسائل خاورمیانه با بیان این نکته که اکنون نشست چهارجانبه مسکو می‌تواند مسیر پیش‌رو برای بهبود نسبی و تدریجی روابط سوریه و ترکیه را فراهم کند، اما به اذعان او برای رسیدن به نقطه ایدئال موانع و پیش‌شر‌ط‌های زیادی وجود دارد که در این رابطه تقوی‌راد از پایان تجاوز ترکیه به خاک سوریه و قطع حمایت آنکارا از گروه‌های تروریستی یاد می‌کند. البته به باور این تحلیلگر، لزوم تحقق این پیش‌شرط‌ها نه در گفت‌وگوهای دیپلماتیک و وزرای امور خارجه، بلکه می‌تواند در بستر رایزنی‌ها و دیدارهای مشاوران امنیت ملی و وزرای دفاع چهار کشور و یا انجام تحرکاتی نظیر سفر وزیر دفاع ایران به سوریه به نتیجه برسد.

بازی مخرب آمریکا و بحران‌سازی در سوریه

با پررنگ‌ترشدن تحرکات محور چهارگانه ایران - روسیه - ترکیه - سوریه اکنون حساسیت‌های جدی برای ایالات متحده آمریکا در خاک سوریه ایجاد خواهد شد. لذا باید دید که آیا واشنگتن و دولت بایدن هم به دنبال موازنه‌سازی در برابر این محور چهارگانه خواهد بود یا مسیر جدیدی را طی خواهد کرد؟

در پاسخ به این سؤال، محمدمهدی زارچ گزاره ائتلاف‌سازی را از سوی آمریکا جدی می‌داند و در تبیین بیشتر آن، محور جدیدی را به تحلیل قبلی احمد تقوی‌راد اضافه می‌کند. زارچ، گفت‌وگوی تمام‌کننده را در سطح وزرای امور خارجه و نهایتا در سطح سران می‌بیند که البته به زعم این کارشناس حتی انجام این در سطح سران هم نمی‌تواند بدون درنظرگرفتن مهره‌ای به نام آمریکا به نتیجه برسد. لذا تحلیلگر حوزه بین‌الملل علاوه بر موضوع خروج ترکیه از خاک سوریه و همچنین قطع حمایت آنکارا از گروه‌های تروریستی به نقش ایالات متحده آمریکا و همچنین ناتو و دیگر کشورها در خاک سوریه هم اشاره دارد.

با ذکر این نکته، زارچ به «شرق» می‌گوید که به موازات تلاش محور چهارجانبه مسکو - تهران - آنکارا- دمشق برای تعدیل نقش مخرب ترکیه در تحولات و معادلات سوریه، باید این محور روی نقش‌آفرینی آمریکا و برخی کشورهای اروپایی هم تمرکز داشته باشد، چراکه حضور آمریکا هر گونه تلاشی را از جانب این چهار کشور به هم خواهد زد. این تحلیلگر یادآور می‌شود که ایالات متحده آمریکا احتمالا در مسیر ائتلاف‌سازی با برخی جریان‌های کردی در شمال و شرق فرات گام برخواهد داشت تا بتواند معادلات را به نقطه توازن بکشاند.

بازگشت سوریه به اتحادیه عرب، مفید با مضر؟!

در کنار محور چهارگانه سوریه - روسیه - ترکیه - ایران و همچنین موضوع حضور آمریکا در خاک سوریه اکنون شاهد نقش‌آفرینی جدی‌تر کشورهای عربی و مشخصا اتحادیه عرب با تلاش‌های عربستان سعودی برای بازگشت سوریه به این اتحادیه هستیم. اما بازگشت سوریه که با واکنش مثبت و اعلام حمایت ایران همراه بود در لایه‌های عمیق‌تر تحلیلی چه تأثیری بر تحولات سوریه خواهد گذاشت؟ آیا اتحادیه عرب نیز هم‌راستا و هم‌مسیر با محور چهارگانه تهران - مسکو - آنکارا - دمشق به دنبال ایجاد ثبات در سوریه خواهند بود؟

در همین رابطه عباس نریمان‌کریمی هم دیگر کارشناسی بود که در گپ و گفت خود با «شرق» با تمرکز روی بازیگری اتحادیه عرب در سوریه، معادلات را پیچیده‌تر از حضور محور چهارگانه (مسکو - تهران - آنکارا - دمشق) یا نقش آمریکا و کشورهای اروپایی می‌داند.

از دید این تحلیلگر بعد از امضای توافق سه‌جانبه پکن و ازسرگیری مناسبات جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی اکنون نقش جهان عرب هم درخصوص معادلات سوریه پررنگ‌تر از گذشته خواهد شد. به‌خصوص آنکه این کارشناس گریزی به اقدام یکشنبه اتحادیه عرب در بازگشت مشروط سوریه به این اتحادیه می‌زند که به زعم نریمان‌کریمی اکنون معادلات را پیچیده‌تر از گذشته خواهد کرد.

اشاره این کارشناس به جلسه مشورتی یکشنبه شورای وزیران خارجه اتحادیه عرب در قاهره است که در پایان این پشت درهای بسته، آنها موافقت خود را با بازگشت سوریه به این اتحادیه پس از ۱۲ سال اعلام کردند. شورای وزیران خارجه اتحادیه عرب در پایان نشست خود با صدور بیانیه‌ای اعلام کرد که «وزرای خارجه با اتخاذ تصمیم شماره «8914» رسما موافقت کرد که شرکت هیئت‌های دولت سوریه در جلسات اتحادیه از امروز هفتم ماه می‌از سر گرفته شود». وزیران خارجه اتحادیه عرب همچنین بر تعهد خود به حفظ حاکمیت، تمامیت ارضی و ثبات سوریه بر اساس منشور اتحادیه عرب و اصول آن تأکید کردند.

حاضران در این نشست همچنین بر اهمیت تداوم و تشدید تلاش‌های اعراب برای کمک به سوریه در راستای خروج آن از بحران و کاهش درد و رنج ملت این کشور تأکید کردند. در ادامه این بیانیه از احمد ابوالغیط، دبیرکل اتحادیه عرب درخواست شد که اجرای مفاد تصمیم شماره 8914 را پیگیری کرده و درباره تحولات آن به شورای وزیران خارجه اتحادیه عرب اطلاع‌رسانی کند. در همین راستا، احمد الصحاف، سخنگوی وزارت خارجه عراق گفت که در نشست وزرای خارجه عرب بر سر بازگشت سوریه به کرسی خود در اتحادیه عرب توافق شد. وی تصریح کرد که دیپلماسی گفت‌وگو و تلاش‌های یکپارچه‌کردن اعراب که توسط عراق اتخاذ شد، تأثیری واقعی برای بازگرداندن سوریه به اتحادیه عرب داشت.

در همین حال، سامح شکری، وزیر خارجه مصر نیز در جریان نشست وزرای خارجه اتحادیه عرب درباره سوریه گفت که همه مراحل بحران سوریه ثابت کرده است که راه‌حل نظامی برای آن وجود ندارد. شکری ادامه داد که تنها راه‌حل بحران سوریه، راه‌حل سیاسی با مالکیت انحصاری سوریه بدون دیکته‌های خارجی است. وی همچنین تأکید کرد که همه اشکال تروریسم باید در سوریه از بین برود. این درست نیست که یکی از برادران امت عربی پناهنده، آواره یا متأثر از تروریسم و جنگ باشد.

عباس نریمان‌کریمی در ادامه تحلیل خود به «شرق» با مانور روی جلسه یکشنبه جاری و نیز بیانیه پایانی برای پیوستن مشروط سوریه به اتحادیه عرب تأکید دارد که اکنون دست کشورهای این اتحادیه برای نفوذ در سوریه پررنگ‌تر از گذشته شده است، کما اینکه در همین رابطه وی به حمله اردن به خاک سوریه اشاره دارد. در راستای ارزیابی نریمان‌کریمی، اردن دیروز دوشنبه تهدید مکرر خود مبنی بر حمله به خاک سوریه را عملیاتی کرد. رسانه‌های اردنی اعلام کردند که جنگنده‌هایی حملاتی را در مناطق مرزی با سوریه انجام دادند. به گزارش سایت «خبرنی» اردن به نقل از ساکنان اعلام کرد که صدای جنگنده‌ها و انفجارهای قوی برای بیش از ۱۰ دقیقه در مناطق مرزی با سوریه طی ساعات اولیه دیروز (دوشنبه) شنیده شد. این سایت ویدئویی را از به پرواز درآمدن جنگنده‌ها در آسمان شهر الرمثا در شمال اردن منتشر کرد.

فعالان در شبکه‌های اجتماعی اعلام کردند که جنگنده‌های اردنی حملاتی را به روستای مرزی خراب الشحم در درعا و تل الحاره و تل الجموع انجام دادند و آن‌طور که ادعا کرده‌اند یک مکان تولید مواد مخدر و مقر تروریست‌ها را هدف قرار دادند. دیده‌بان حقوق بشر سوریه وابسته به مخالفان نیز ادعا کرد که مرعی الرمثان و خانواده وی شامل زن و شش فرزندش در حمله هوایی جنگنده‌هایی که به نظر می‌رسد اردنی بودند، کشته شدند. این حمله محل اقامت الرمثان در روستای الشعاب در حومه شرقی السویداء در مرزهای سوریه و اردن را هدف قرار داد. این نهاد گفت که «الرمثان یکی از مهم‌ترین تاجران مواد مخدر در منطقه و مسئول اول قاچاق مواد مخدر به اردن از روستای مرزی الشعاب است».

این حمله در سوریه بعد از بیانیه‌ای که ماه میلادی کنونی در امان به دنبال نشست وزرای خارجه اردن، سوریه، عراق، مصر و عربستان صادر شد، صورت گرفت. در این بیانیه بر تقویت همکاری بین سوریه و کشورهای هم‌جوار و کشورهای متأثر از تجارت مواد مخدر و قاچاق آن از طریق مرزهای سوریه تأکید شد. امان پیش‌تر تهدید کرده بود که اگر دمشق به تعهدات خود درباره توقف قاچاق مواد مخدر به منطقه عمل نکند، عملیات نظامی را در داخل سوریه انجام می‌دهد. هنوز دولت اردن بیانیه رسمی درباره این حملات منتشر نکرده است.

ایمن الصفدی، وزیر امور خارجه اردن، در مصاحبه با شبکه «سی‌ان‌ان» گفته بود که «اگر سوریه به اقدامات جدی برای توقف قاچاق مواد مخدر به اردن و کشورهای شورای همکاری خلیج فارس و جهان دست نزند، اقدامات لازم برای برخورد با آن را انجام می‌دهیم». وزیر امور خارجه اردن تهدید کرد که اگر سوریه نتواند مانع قاچاق مواد مخدر شود، اردن به عملیات نظامی در خاک سوریه دست خواهد زد.

با حمله انجام‌شده توسط اردنی‌ها اکنون نریمان‌کریمی اعتقاد دارد که نقش مخرب اردن مصر و حتی قطر می‌تواند پررنگ‌تر از گذشته باشد و مناسبات و تحولات میدانی را مانند آنچه که ترکیه در شمال سوریه انجام داده است به خطر بیندازد. به همین دلیل تحلیلگر مسائل بین‌الملل کار سخت، پیچیده و دشواری را پیش‌روی محور چهارگانه سوریه - ترکیه - ایران - روسیه می‌داند. چراکه این محور هم از یک سو باید پیش‌شرط‌هایی مبنی بر خروج ترکیه از خاک سوریه و قطع کامل آنکارا از گروه‌های تروریستی را به پیش ببرد و هم به نقش مخرب آمریکا و دیگر کشورهای غربی در سوریه پایان دهد و مضاف بر همه باید معادلات جدید با حضور کشورهای عربی منطقه را هم مدیریت کند. به خصوص این کارشناس تأکید دارد که اردن، مصر و چند کشور عربی به دنبال کاهش نفوذ جدی نیروهای ایران در سوریه و همچنین مطرح‌کردن برخی ادعاها درخصوص مسئله قاچاق مواد مخدر توسط دولت بشار اسد از خاک سوریه به اردن و مصر هستند تا از این طریق اتهاماتی واهی را متوجه تهران کنند.