تروریسـم در سـال ۲۰۲۴

نویسنده: امیرحسام هاشمی، پژوهشگر امنیت و سیاست بین‌الملل

دیپلماسی ایرانی: تروریسم و فعالیت‌های هراس‌افکن همواره یکی از معضلات‌ جدی و اثرگذار بر امنیت و ثبات سیاسی کشور‌ها بوده است. با آغاز قرن ۲۱ میلادی و تغییر پارادایم در حوزه‌ی تروریسم، رفته رفته گروه‌های تروریستی کوچک و بزرگ با اهدافی شبیه‌ به هم یا متفاوت شکل‌گرفتند که کنشگری و حضور تهدیدآمیز آن‌ها در مناطق بی‌ثبات و آسیب‌پذیر جهان، نگرانی‌های جدی و تلنگرآمیزی را متوجه دولت‌ها، اندیشمندان و مراکز تحقیقاتی کرد. در این میان، موسسه اقتصاد و صلح (IEP) واقع در کشور استرالیا، یکی از مراکز مهم و مورد استناد پژوهشی است که به طور سالانه گزارش جامعی را درباره‌ی روند‌ها و رخداهای تروریستی یکسال اخیر منتشر می‌کند. در یادداشت حاضر، به واکاوی و بررسی مطالب مهم در گزارش شاخص جهانی تروریسم – منتشر شده در مارس 2025 – پرداخته ‌می‌شود.

شاخص جهانی تروریسم (GTI)

شاخص جهانی تروریسم به بررسی و محاسبه مواردی از جمله تعداد حوادث تروریستی، کشته‌شدگان، مجروحین و خسارات ناشی آن در کشورهای مختلف جهان می‌پردازد و آن‌ها را مبتنی بر معیار‌های مذکور از ۰ تا ۱۰ رتبه‌بندی می‌کند. همچنین طبق این رویکرد، یک اقدام زمانی تروریستی محسوب می‌شود که بر سه ویژگی زیر مشتمل است؛

1. توسط عاملی غیردولتی انجام شود؛ یعنی اقدام تروریستی شامل بازیگران رسمی و دولتی نمی‌شود. لذا جنگ‌ها و منازعات نظامی میان کشورها در این طیف قرار نمی‌گیرد.

2. ارادی وآگاهانه باشد؛ بنابراین اقدامات خرابکارانه‌ی سهوی و بدون آگاهی، تروریستی محسوب نمی‌شوند.

۳. کنش دارای میزان قابل‌توجهی از خشونت و تهدید باشد و باعث خسارات به اموال و تلفات نظامی یا غیرنظامی بشود.

با بیان این سه شرط، مؤسسه اقتصاد و صلح (IEP) عملاً تمامی گروه‌های مسلح غیردولتی را در فهرست گروه‌های تروریستی قرار داده‌ و اقدامات ارادی، خشونت‌آمیز و خسارت‌بار آن‌ها را به عنوان کنش تروریستی محسوب کرده است.

روند کلی تروریسم در سال ۲۰۲۴

بنابر گزارش مربوط به سال ۲۰۲۴ مؤسسه اقتصاد و صلح (IEP)، تروریسم همچنان به عنوان یک تهدید پایدار و جدی برای کشورها باقی‌ مانده و در حال تطبیق با تغییرات نوین جهانی است. اگر چه در سال ۲۰۲۴، مرگ و میر ناشی از فعالیت‌های تروریستی حدود ۱۳ درصد کم شده و به ۷۵۵۵ قربانی رسیده، اما باید گفت که تقلیل ۱۳ درصدی تلفات ناشی از تروریسم در سال ۲۰۲۴، بیشتر مربوط به یک کشور یعنی میانمار و کاهش درگیری‌های داخلی در آن بوده و بدون احتساب این کشور، حملات تروریستی سال ۲۰۲۴ همچنان ۸ درصد افزایش داشته که این افزایش غالباً مربوط به دو کشور پاکستان و نیجر بوده است. 

با این حال، حوزه‌ی جغرافیایی آسیب‌پذیر از حضور و اقدامات گروه‌های تروریستی هم جهش قابل‌توجهی یافته است. در سال ۲۰۲۴ میلادی تعداد کشورهایی که حداقل یک بار حمله‌ی تروریستی را تجربه کرده‌اند، از ۵۸ کشور در سال ۲۰۲۳ به ۶۶ کشور رسیده است. به عبارتی دیگر، تروریسم دیگر محدود به کشورهایی از جمله عراق، سوریه یا پاکستان نیست بلکه به مناطقی که سابقاً کمتر تحت‌تأثیر بوده‌اند مانند برخی کشور‌های آفریقایی و اروپایی نفوذ کرده است. این موضوع می‌تواند نشان‌دهنده‌ی این باشد که با افزایش فشارهای بین المللی و تمرکز داخلی بر تضعیف تروریست‌ها در منطقه‌ی سنتی حضور آ‌ن‌ها در غرب آسیا، گروه‌های تروریستی برای بازتولید خود، به دنبال یافتن فرصت‌های بدیع در مناطق ملتهب و بی‌ثبات‌تر ولو دورتر از پایگاه‌ اولیه خود هستند. برای مثال داعش که در سال‌های اخیر در سوریه و عراق تحت فشار قرار داشت، در حال حاضر بیشتر فعالیت‌های خود را به ایالت بلوچستان پاکستان و منطقه‌ی ساحل آفریقا (خط امتدادی سنگال در غرب تا سودان در شرق) گسترش داده است. 

جنگ روسیه با اوکراین و معطوف شدن توان اصلی نظامی و مالی آن در این جبهه نیز باعث شده که حضور استخباراتی و نظامی روسیه در کشورهای حوزۀ ساحل آفریقا نسبت به گذشته به مراتب کاهش پیدا کند و این امر در کنار التهاب سیاسی و امنیتی این کشورها، عرصه را برای حضور گروه‌های تروریستی – تکفیری و حامیان غربی آن‌ها فراهم کرده است. 

لازم به ذکر است منطقه‌ی ساحل آفریقا خصوصاً کشور بورکینافاسو، به عنوان کانون جهانی تروریسم در سال ۲۰۲۴ شناخته شده است. 

سه کشور هم‌درد آفریقایی؛ بورکینافاسو - مالی - نیجر

متأثرترین و پرتلفات‌ترین کشور جهان از اقدامات تروریستی در سال ۲۰۲۴ میلادی، کشور آفریقایی بورکینافاسو است که با کسب نمره 8.6  از ۱۰، کارنامه‌ای سیاه و درد‌ناک از آن به ثبت رسیده است. شمال و شرق این کشور در نزدیکی مرزهای مالی و نیجر، بیشترین حوادث تروریستی را تجربه کرده و بیش از دو سوم کل حملات  را در سال ۲۰۲۴ به خود اختصاص داده است. برجسته‌ترین و فعال‌ترین عنصر تروریستی در بورکینافاسو و همسایگان شمالی و شرقی آن یعنی مالی و نیجر که آن‌‌ها نیز به ترتیب رتبه‌های ۴ و ۵ را به خود اختصاص داده‌اند، جماعت نصرت‌الاسلام والمسلمین (JNIM) است. اتحاد امنیتی سه کشور مذکور علیه عناصر تهدیدآفرین بالأخص جماعت نصرت‌الاسلام والمسلمین در سال‌های اخیر، از حجم فعالیت و عاملیت بالای این گروه سلفی- تکفیری در غرب قاره‌ی آفریقا نشان دارد‌. این گروه که خود را از وابستگان رسمی القاعده در آفریقا معرفی کرده است، در سال ۲۰۱۷ با ادغام گروهک‌هایی نظیر انصار دین، جبهه آزادی‌بخش مکینا، المرابطون و شاخه‌ی صحرای القاعده در مغرب اسلامی شکل گرفت. در گزارش سال ۲۰۲۲ مجله‌ی اکونومیست، گروه تروریستی JNIM به عنوان سریع‌ترین گروه‌ تروریستی در حال رشد در جهان معرفی شده بود.

پاکستان  

رتبه دوم کشورهای متأثر از تروریسم، متعلق به کشور پاکستان با نمره‌ی 8.4 است. پس از به قدرت رسیدن مجدد حکومت طالبان در افغانستان، درگیری‌های مرزی میان این دو کشور شدت گرفت و عملاً دو گروه‌ تروریستی تحریک طالبان پاکستان (TTP) و داعش‌خراسان (ISIS-K) به ابزار سیاسی و امنیتی افغانستان و پاکستان تبدیل شده‌اند و جدال‌های نیابتی این دو کشور علیه یکدیگر را پیش‌‌ می‌برند. با این حال همان‌طور که انتظار می‌رفت، با حاکمیت دوباره طالبان افغانستان، گروه تی‌تی‌پی که در خروج آمریکا از افغانستان پا به پای نیروهای طالبان می‌جنگید، توان خود را علیه دولت پاکستان شدت بخشید و فی الحال در کنار ارتش آزادی‌بخش بلوچستان (BLA)، به یکی از مهم‌ترین دشمنان و بازیگران مسلح غیردولتی در پاکستان تبدیل شده است. همچنین دو ایالت خیبرپختونخوا و بلوچستان پاکستان بیشترین تلفات را از اقدامات هراس‌افکنانه دیده‌اند و مرزهای شمالی این کشور، بیش از ۹۶ درصد حملات تروریستی و بیشترین قربانی‌های ناشی از تروریسم را داشته است. به طور کلی، ۱۰۸۱ کشته و ۱۵۴۸ مجروح از ۱۰۹۹ حادثه تروریستی رخ‌داده در پاکستان، کارنامه‌ی سیاه و تلخ این کشور در سال ۲۰۲۴ میلادی بوده است.

سوریه

کشور سوریه که از سال‌ها پیش سایۀ شوم گروه‌های تکفیری از جمله داعش (ISIS) را بالای سر خود دیده، در رتبه‌ی سوم گزارش مؤسسه اقتصاد و صلح (IEP) قرار گرفته است. طبق این گزارش، حملات تروریستی سال ۲۰۲۴ در سوریه، رشد فزاینده‌‌ی ۱۶ درصدی داشته و به ۴۳۰ مورد رسیده است. استان‌های شرقی سوریه یعنی حمص و دیرالزور بیشترین آسیب را از تروریسم دیدند و حدود ۷۶ درصد از کل حملات در این دو استان به وقوع پیوسته است. داعش همچنین با ۳۶۹ حمله و ۷۰۸ کشته، آمار فاجعه‌ای از خود در سال ۲۰۲۴ به جا گذاشته است. لازم به ذکر است دو روز پس سقوط ناگهانی و پرشتاب دولت بشار اسد در دسامبر ۲۰۲۴ و خلأ قدرت مرکزی و وقوع بی‌ثباتی فراگیر در سوریه، گروه داعش ۲۳ حمله نیز در مناطق کشور انجام داد که در آن ۹۱ نفر جان خود را از دست دادند. همچنین لازم به ذکر است، به طور غیرمنصفانه‌ای اقدامات سبعانه و وحشت‌آفرین گروه غیردولتی و چندملیتی تحریرالشام، در این گزارش صرفاً به منازعات داخلی سوریه نسبت داده شده و بررسی مسائل مربوط به آن صورت نگرفته که این موضوع، تا حدودی اصل بی‌طرفی گزارش مؤسسه اقتصاد و صلح (IEP) را مخدوش کرده است. با این حال، ۷۴۴ کشته، ۴۰۸ مجروح و ۴۳۰ حادثه (بدون احتساب اقدامات هیأت تحریرالشام) برای سوریه در سال ۲۰۲۴ به ثبت رسیده است.

جمع‌بندی

همان طور که ذکر شد، فعالیت گروه‌های تروریستی همچنان به عنوان عامل مهم تهدیدکنندۀ بقا و امنیت مردم و دولت‌ها به شمار می‌رود. خطر تروریسم در دنیا نه تنها‌ رنگ نباخته، بلکه پهنه‌ی جغرافیایی آن گسترش یافته و همچنین قابلیت تطبیق با فناوری‌های نوین را پیدا کرده است. 

در حال حاضر، فناوری‌های نوین از جمله هوش مصنوعی کمک شایانی در حوزه‌ی تبلیغات، جذب، شناسایی و بالابردن دقت عملیاتی به تروریست‌ها کرده‌ است که به تدریج و با پیشرفت‌ روزافزون تکنولوژی، توانایی‌های آن‌ها رشد محسوس و بیشتری را نیز خواهد کرد. لذا آنچه بیش از پیش مورد نیاز است، از بین بردن بستر‌های داخلی و منطقه‌ای ایجاد و رشد تروریسم، بالابردن توان فنی و عملیاتی ضدتروریستی و اتحاد واقعی و هم‌افزایی کشورها برای مقابله با تهدیدات تروریستی و منابع ناامنی است.