آیا ترکیه تا قطع کامل روابط با اسرائیل پیش خواهد رفت؟

دیپلماسی ایرانی: در اوایل ماه جاری، ترکیه همه مبادلات تجاری خود با اسرائیل را متوقف و اعلام کرد که این تحریم تا زمان آتش‌بس دائمی و ورود کمک‌های بشردوستانه در غزه ادامه خواهد یافت.

«سونر چغاپتای» مدیر برنامه پژوهش ترکیه در «انستیتو واشنگتن» در مقاله‌ای نوشت که این اقدام به دنبال یک سری محدودیت‌های تجاری هدفمند است که در ۹ آوریل صادر شد.

اگر این تصمیمات اجرا شود، می‌تواند پیامد‌های عملی بسیار قابل توجهی نسبت به موضع قبلی آنکارا در قبال اسرائیل داشته باشد. در سال ۲۰۲۳ مبادلات تجاری دو کشور به ۷ میلیارد دلار رسید. ترکیه پنجمین صادرکننده بزرگ به اسرائیل است.

پیش از این، رهبران ترکیه در واکنش به عملیات نظامی اسرائیل علیه حماس به شدت از دولت بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل انتقاد کرده‌اند، در حالی که به طور کلی از اقدامات تلافی جویانه‌ای که می‌تواند دوباره به روابط دوجانبه آسیب برساند، اجتناب می‌کنند. تحریم تجاری به تشدید این سیاست اشاره دارد و این سؤال مطرح می‌شود که: چرا اکنون؟ آیا آنکارا اقدامات بیشتری علیه اسرائیل انجام خواهد داد؟

روابط ترکیه و اسرائیل به ویژه در مناقشه فلسطین پیچیده است و این پیچیدگی‌ها در مناقشه اخیر بین دو طرف منعکس شده است. این رابطه در سال ۲۰۱۰ به طور کامل قطع شد، زمانی که آنکارا یک ناوگان دریایی برای شکستن محاصره نوار غزه ارسال کرد که منجر به یک حمله نظامی بحث برانگیز و یک بحران دیپلماتیک بین‌المللی شد. اندکی پس از آن، ترکیه علناً شروع به ارائه حمایت دیپلماتیک قابل توجه و پناهگاه امن به حماس کرد.

اوضاع بیش از یک دهه بعد به طور کامل به حالت عادی بازگشت، زمانی که اسرائیل و ترکیه سفیران خود را در دسامبر ۲۰۲۲ بازگرداندند. در آن زمان، نقش آنکارا در امور اسرائیل و فلسطین به طور چشمگیری کاهش یافته بود و مقامات ترکیه متوجه شدند که باید کانال‌های دیپلماتیک با اسرائیل را باز نگه دارند تا نفوذ خود را در این مسأله مهم منطقه‌ای حفظ کنند. این علت اصلی ماه‌ها احتیاط ترکیه در مورد قطع مجدد روابط پس از جنگ غزه در ماه اکتبر بوده است. ترک‌ها به ویژه مشتاق هستند که ترکیه را به عنوان یک بازیگر در هر سناریوی پس از جنگ در غزه قرار دهند.

با این حال، این بدان معنا نیست که آن‌ها در مورد این تنش سکوت اختیار کرده‌اند. آنکارا بارها انتقادات شدیدی را در مراحل مختلف جنگ، به ویژه در آغاز بحران، مطرح کرد. اما قبل از این هفته، بسیاری از این اظهارات با دقت بیان شده بودند تا نتانیاهو را شخصاً و نه اسرائیل را به طور کلی سرزنش کنند.

به عنوان مثال، در ۱۵ نوامبر، وزارت امور خارجه ترکیه او را متهم کرد که با سرکوب و قتل عام علیه مردم فلسطین «وارد صفحات تاریک تاریخ شده است». رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، اغلب همین خط را دنبال کرده است، مشابه زمانی که نتانیاهو را «قصاب غزه» خواند.

با اتخاذ این رویکرد، به نظر می‌رسد آنکارا معتقد است که نتانیاهو در نهایت از قدرت کنار خواهد رفت و این اردوغان را قادر می‌سازد تا با جانشین او کار کند و در عین حال انتقادات شدید دوران جنگ را به عنوان محصول سیاست‌های نتانیاهو کنار بگذارد.

به همین ترتیب، با محاسبات داخلی خود، اردوغان از دشمنی با یک بازیگر بزرگ منطقه‌ای، متحد ایالات متحده و یک بازیگر مهم اقتصادی در امان مانده است.

اقتصاد ترکیه در سال‌های اخیر گرفتار تورم بالا شده که به کاهش حمایت از اردوغان انجامیده است. ترکیه به عنوان کشوری که به لحاظ منابع کمبود دارد، برای تثبیت اقتصاد به جریان سرمایه گذاری بین‌المللی متکی است. اردوغان با روش‌های منحصربه‌فرد خود برای جذب بازارهای جهانی تلاش کرد و این شامل جلب توجه رئیس جمهور امریکا و رهبران کلیدی در منطقه مانند محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان، شد.

این تلاش‌ها به ثمر رسید. در آوریل ۲۰۲۲، دادگاه‌های ترکیه پروندهایی که محمد بن سلمان را به خاطر نقش در قتل جمال خاشقجی، روزنامه‌نگار، محکوم دانسته بود، به دادگاهی در عربستان سعودی ارجاع دادند. تا حدودی، در واکنش به این اقدام، مقامات سعودی در مارس ۲۰۲۳، ۵ میلیارد دلار به بانک مرکزی ترکیه منتقل کردند و پیش از انتخابات پارلمانی و ریاست جمهوری این کشور، به ترکیه کمک اقتصادی کردند.

علاوه بر این، اردوغان به دنبال تغییر وضعیت روابط با واشنگتن، متحد اصلی اسرائیل، به دلایل مختلف مربوط به امنیت ملی، نفوذ منطقه‌ای و سیاست داخلی است. زمانی که سوئد در ماه مه ۲۰۲۲ برای پیوستن به ناتو درخواست داد، آنکارا در ابتدا این پیشنهاد را رد کرد. اردوغان فقط زمانی با پیوستن سوئد موافقت کرد که رئیس جمهور امریکا در ابتدا او را به واشنگتن دعوت و از درخواست متوقف شده ترکیه برای خرید جت‌های جنگنده F-۱۶ حمایت کرد.

چهار تحول جدید در هفته‌های اخیر به طور ناگهانی به کارزار دیپلماتیک اردوغان پایان داده است. اول، دولت بایدن اخیراً از تعیین یک چارچوب زمانی برای سفر رئیس جمهور ترکیه به کاخ سفید به دلیل اختلاف نظر در مورد نتیجه نشست، از جمله توافقات تجاری بالقوه و استقبال رسمی از اردوغان در واشنگتن خودداری کرد. دوم، آنکارا پیش از این معتقد بود که درگیری در غزه در عرض چند ماه به پایان خواهد رسید؛ اکنون به نظر می‌رسد که بحران در حال تبدیل شدن به یک درگیری بی پایان است. سوم، آنکارا نگران است که نتانیاهو بیش از حد انتظار در صحنه باقی بماند و حتی اگر در انتخابات زودهنگام احتمالی مردم دوباره به او رای ندهند، رهبران ترکیه معتقدند که او ممکن است در انتخابات زودهنگام بعدی به قدرت بازگردد. چهارم، حزب عدالت و توسعه اردوغان در انتخابات محلی ۳۱ مارس شکست چشمگیری را متحمل شد.

این تحولات از نظر سیاسی در شرایط عمومی مهم است، زیرا نامزدهای حزب عدالت و توسعه در انتخابات شهرداری‌ها در شهرهای بزرگ مانند استانبول، آنکارا و ازمیر شکست خوردند و حزب را برای اولین بار در دو دهه به مقام دوم در انتخابات استانی کاهش دادند.

حتی نگران کننده‌تر برای اردوغان و روابط ترکیه با اسرائیل، پیش افتادن حزب راست افراطی رفاه جدید است که حدود ۷ درصد آرا را در انتخابات استانی به دست آورد و بسیاری از حامیان جناح راست را جذب کرد و آرای برخی از شهرهای بزرگ را که قبلاً در اختیار حزب عدالت و توسعه بود، به دست آورد. علاوه بر اتخاذ مواضعی علیه زنان، همجنسگرایان و یهودیان، حزب رفاه جدید به شدت ضد اسرائیل است.

مردم ترکیه، به نوبه خود، در کنار فلسطینی‌ها قرار گرفته‌اند و از رهبران سیاسی انتظار دارند که سیاست‌های سخت‌گیرانه‌تری در قبال اسرائیل پیش گیرند. از این گذشته، آن‌ها بحران غزه را تقریباً به طور انحصاری از زاویه عملیات نظامی اسرائیل دنبال کردند. در برابر، حزب رفاه جدید که خود را «یک حزب سیاسی اسلامی صادق‌تر و مدرن‌تر» نسبت به حزب عدالت و توسعه اردوغان توصیف کرده، مایل است تلاش‌های خود را علیه اسرائیل دو برابر کند. با توجه به رکود اقتصادی و عدم اقدام قابل توجه اردوغان در مورد غزه، تعداد فزاینده‌ای از رای دهندگان او به دنبال نسخه جدیدی از حزب عدالت و توسعه هستند و به نظر می‌رسد که وفاداری خود را به حزب رفاه جدید تغییر دهند.

پیش از انتخابات ۳۱ مارس، یک روزنامه‌نگار ترک در پیامی در شبکه اجتماعی X نوشت: شواهدی مبنی بر ادامه تجارت دوجانبه با اسرائیل علیرغم لفاظی‌های تندرو آنکارا منتشر کرد و گفت: «ما با کلمات از فلسطین حمایت می‌کنیم، اما در واقع از اسرائیل حمایت می‌کنیم.»

حزب رفاه جدید به سرعت از این شکاف بهره برداری کرد و سیاست حزب عدالت و توسعه و خود اردوغان در قبال اسرائیل را منافقانه خواند، توصیفی که همچنان در میان بسیاری از رای‌دهندگان دست راستی تأثیرگذار است.

برای جلوگیری از جذب رای دهندگان بیشتر به حزب «رفاه جدید»، اردوغان از اوایل ماه آوریل سیاست ترکیه علیه اسرائیل را تشدید کرده است و با توجه با پایان رابطه دیپلماتیک کوتاهش با بایدن و افزایش برداشت دستگاه دیپلماسی ترکیه درباره ماندن نتانیاهو در قدرت، فشار کمی برای تغییر این مسیر تحمل خواهد کرد.

در عمل، ممکن است ترکیه اقدامات دیگری را فراتر از لفاظی پیش بگیرد. مدت کوتاهی پس از لغو سفر اردوغان به واشنگتن، ترکیه اعلام کرد که به تلاش آفریقای جنوبی برای محاکمه اسرائیل در دادگاه جنایی بین‌المللی به اتهام نسل‌کشی می‌پیوندد.

در عین حال، تحریم تجاری به تنهایی می‌تواند بر اقتصاد اسرائیل تاثیر بگذارد. به عنوان مثال، سیمان و سایر مصالح ساختمانی صادرات اصلی ترکیه به اسرائیل است، بنابراین قیمت آن‌ها ممکن است افزایش یابد زیرا اسرائیل مجبور است به دنبال تامین کنندگان جایگزین باشد. همین امر در مورد کالاهایی مانند فولاد، آهن و وسایل نقلیه موتوری صادق است که هزینه حمل و نقل آن‌ها در صورت خرید از بازارهای دورتر افزایش خواهد یافت.

با این حال، یک تحول مهم بدون تغییر باقی مانده است و ممکن است اقدامات تلافی جویانه علیه اسرائیل را محدود کند و آن تمایل اردوغان برای ایفای نقش در غزه پس از جنگ است.

در راستای تلاش ترکیه برای تحکیم جایگاه خود به عنوان یک قدرت منطقه‌ای، آنکارا مشتاق است تا در بازسازی نوار غزه شرکت کند، قدرت سیاسی در فلسطین را سازماندهی کند و یک راه حل بلندمدت برای مناقشه اسرائیل و فلسطین ارائه کند.

این بدان معناست که ترکیه از قطع کامل روابط از نوع آنچه در سال 2010 رخ داد اجتناب خواهد کرد. حتی یک تحریم تجاری ممکن است شکننده باشد – گزارش‌های خبری نشان می‌دهد که ترکیه همچنان به ارسال نفت آذربایجان به اسرائیل ادامه می‌دهد که از طریق خط لوله از دریای خزر به بندر مدیترانه‌ای جیهان و از آنجا به اسرائیل ارسال می‌شود.

با این حال، اگر اسرائیل نقش ترکیه در غزه را وتو کند یا مذاکرات اسرائیل و عربستان شکست بخورد، قطع کامل روابط می‌تواند به سرعت رخ دهد.

منبع: واشنگتن اینستیتیوت / تحریریه دیپلماسی ایرانی/۱۱