راه حل یا راه فرار؟!

دیپلماسی ایرانی: امیر کیومرث حیدری، فرمانده نیروی زمینی ارتش دیروز جمعه و در حاشیه نخستین آیین بزرگداشت خانواده‌های معظم شهدا، جانبازان و رزمندگان مدافع حرم نیروی زمینی ارتش در جمع خبرنگاران درباره سخنان ذبیح‌الله مجاهد، سخنگوی طالبان، مواضع روز شنبه هفته گذشته خود درخصوص ساخت دیوار مرزی با افغانستان را تکرار و عنوان کرد، «همه کسانی که در جغرافیای مرزی با ما همسایه هستند ما به حسن همجواری همیشه احترام گذاشته و احترام می‌گذاریم و هیچ زمانی جمهوری اسلامی قصد تهدید، تعدی، تجاوز و تصرف یک وجب از خاک و سرزمین کشورهای همسایه نداشته و ندارد». به نوشته مهر، امیر حیدری با تأکید بر اینکه اصلا در استراتژی و راهبرد جمهوری اسلامی تصرف و تجاوز به کشورهای همسایه نیست گفت: اما تأمین امنیت پایدار رسالتی است که بر دوش نیروهای مسلح است و این امنیت پایدار زمانی با پهپاد یا با دوربین انجام می‌شود و زمانی هم با حضور فیزیکی و با انسداد مرزها صورت می‌گیرد، بنابراین دیگران نمی‌توانند برای ما تعیین تکلیف کنند که قرار است ما در مرزهایمان چه کاری انجام دهیم.

فرمانده نیروی زمینی ارتش در ادامه اظهار داشت، «اینکه ما می‌خواهیم در مرزهایمان امنیت ایجاد کنیم تشخیص نظام مقدس جمهوری اسلامی است که چگونه می‌خواهد این کار را انجام دهد». به گفته حیدری، «می‌خواهیم در مرزهایمان انسداد انجام دهیم و مبادرت به این کار هم داریم و این کار ظلم به کشورهای همسایه نیست، چراکه در تمام کشورها متداول است که با اختیار و طرح و برنامه خود انسداد مرز ایجاد می‌کنند و هیچ‌کس هم نمی‌تواند اعتراض داشته باشد که چرا شما در نزدیکی مرز ما این کار را انجام می‌دهید». این سخنان امیر حیدری در واقع پاسخی به سخنان ذبیح‌الله مجاهد، سخنگوی حکومت طالبان درباره طرح انسداد نوار مرزی بین ایران و افغانستان بود. ذبیح‌الله مجاهد، اجرای طرح انسداد مرزی را مشروط به توافق دو طرف می‌داند. سخنگوی حکومت طالبان در صحبت با شبکه طلوع‌نیوز گفته است که اکنون افغانستان «امن» است و از آن تهدیدی متوجه هیچ کشوری نیست. او گفته است، «زمانی که امنیت نبود جنگ بود اشغال بود، اگر همچین کاری می‌شد یک توجیه می‌داشت حالا نیاز به این اقدامات دیده نمی‌شود».

اما گفته‌های ذبیح‌الله مجاهد نیز در واقع واکنشی به گفته‌های روز شنبه هفته گذشته امیر کیومرث حیدری بود که مسدودکردن نوار مرزی ایران و افغانستان را از «مهم‌ترین طرح‌های ملی» دانست. فرمانده نیروی زمینی ارتش در حاشیه سفر (روز شنبه گذشته) به مرز ایران و افغانستان گفت که این طرح مرزی در شمال شرق کشور در چهار عملیات عمرانی انجام می‌شود و تاکنون فنس‌کشی‌های آن انجام شده است که سپس بسترسازی و جاده‌سازی آن آغاز خواهد شد. به گفته این فرمانده ارشد ارتش، طرح انسداد مرزهای شمال شرق کشور به طول ۷۴ کیلومتر توسط یگان‌های مهندسی در حال اجراست. فرمانده نزاجا ادامه داد که «یک بخش از امنیت پایدار، موضوع انسداد مرزی است و این طرح با توجه به وضعیت منطقه، این مهم را برای کشور به ارمغان خواهد آورد». امیر حیدری این را هم تصریح کرد که «حضور ارتش در مرزها به معنای ناامنی نیست؛ بلکه برای اشرافیت اطلاعاتی و آمادگی نظامی است». وی اضافه کرد که «همه مرزهای کشور امن هستند و گاهی اوقات خطاهایی جزئی صورت می‌گیرد که آنها نیز تهدیدی برای امنیت کشور نیستند».

طرحی که جا داشت زودتر اجرائی شود

هوشنگ تقوی، کارشناسی بود که در گفت‌وگو با «شرق» و تحلیلی که درباره اقدام نیروی زمینی ارتش برای اجرای طرح انسداد مرزی بین ایران و افغانستان داشت، بر این نکته تأکید دارد که این طرح می‌‌بایست زودتر و هم‌زمان با روی کار آمدن حکومت طالبان در همان دو سال پیش اجرائی می‌شد. تحلیلگر ارشد مسائل افغانستان با یادآوری حادثه تلخ تروریستی کرمان و دیگر عملیات‌های ایذایی در استان سیستان و بلوچستان، ضرورت اجرای طرح انسداد مرزی را یادآور می‌شود و می‌گوید که «با توجه به نگاه و عملکرد حکومت طالبان در حمایت بی‌قیدو‌شرط و بی‌چون‌و‌چرا، از گروه‌های تروریستی در خاک افغانستان و افزایش میزان تحرکات و ضربات گروه‌های تروریستی در خاک ایران باید طرح انسداد مرزی به شکل جدی در دستور کار قرار بگیرد».

این کارشناس حوزه شبه‌قاره در ادامه ارزیابی خود به نفی بخشی از سخنان ذبیح‌الله مجاهد که در مصاحبه با شبکه طلوع‌نیوز گفته است «اکنون افغانستان امن است و از خاک این کشور تهدیدی متوجه هیچ همسایه‌ای نیست»، تصریح دارد که «افغانستان طی دو سال گذشته به یکی از ناامن‌سازترین بازیگران منطقه تبدیل شده است که نقش و برنامه جدی را طبق ریل‌گذاری ایالات متحده آمریکا برای ایجاد فضای امنیتی در قبال همسایگان افغانستان از چین و هند گرفته تا پاکستان، تاجیکستان، ازبکستان و به خصوص ایران در نظر دارد». تقوی، ناامنی مد نظر حکومت طالبان را کاملا برنامه‌ریزی‌شده، هدفمند و بر اساس اهداف بلندمدت تعبیر و تفسیر می‌کند که به باور او، نشان می‌دهد هرچه زودتر باید برنامه‌های جدی درخصوص تقابل با طالبان اجرائی شود، در غیر این صورت بدون شک ایران بزرگ‌ترین بازنده معادلات ناامن‌ساز طالبان در منطقه خواهد بود.

تقوی این موضع ذبیح‌الله مجاهد را هم به شدت رد می‌کند که عنوان داشت «زمانی که امنیت نبود و جنگ و اشغال بود، توجیهی برای دیوارکشی وجود داشت، اما حالا نیاز به این اقدامات دیده نمی‌شود». با این خوانش، کارشناس مسائل آسیای میانه معتقد است که اگرچه اکنون خبری از اشغالگری آمریکا و جنگ داخلی در افغانستان نیست، اما ریل‌گذاری از جنگ به سمت ایجاد فضای ناامنی کشیده شده است، به این معنا که طالبان سعی دارد به عنوان بازیگری که هم‌زمان با جذب اعتماد همسایگان درصدد به رسمیت شناخته‌شدن دیپلماتیک در عرصه منطقه‌ای و جهانی است در لایه‌های زیرین و پشت پرده در تلاش است که ناامنی مد نظر خود را با حمایت چراغ خاموش از گروه‌های تروریستی به نحوی اجرائی کند که مسئولیتی در قبال تحرکات تروریستی و تروریسم در منطقه متوجه طالبان نشود.

تقوی در ادامه گفت‌وگویش با «شرق»، موضوع دیگری را هم پیش می‌کشد که به گفته او، ضرورت اجرای طرح انسداد مرزی را دوچندان می‌کند که ناظر به موضوع مهاجران افغان است. این مفسر حوزه سیاست خارجی با ارجاعی به روند افزایشی ورود مهاجران غیرقانونی افغانی به خاک ایران بر این نکته تأکید دارد که هرچه زودتر باید طرح انسداد مرزی برای جلوگیری از ورود این اتباع و مهاجران غیرقانونی به داخل خاک ایران اجرائی شود، چراکه به زعم او، علاوه بر تبعات امنیتی باید به نتایج و آثار مخرب فرهنگی، اجتماعی و مهم‌تر از همه اقتصادی و معیشتی ناشی از ورود بی‌رویه و غیرقانونی اتباع افغان به خاک ایران توجه داشت. این کارشناس در بخش دیگری از ارزیابی خود برای تأیید آنچه گفته به اقدام ترکیه در دیوارکشی مرزی با ایران برای توقف تحرکات گروه‌های معارض کردی اشاره دارد که با صرف هزینه فراوان توسط آنکارا در طول مرز دو کشور صورت گرفته است.

پیرو آنچه هوشنگ تقوی عنوان داشت، خبرگزاری آناتولی اواخر آذر ماه سال جاری طی گزارشی خبر داد که «دیوار امنیتی ۱۷۰ کیلومتری از منطقه مرزی در وان ترکیه برای جلوگیری از عبور غیرقانونی، فعالیت‌های قاچاق و نفوذ تروریست‌ها در امتداد مرز مشترک با ایران تکمیل شده است». البته ساخت دیوار امنیتی و برج‌های دیده‌بانی و همچنین حفاری ترانشه‌ها برای تأمین امنیت ۲۹۵ کیلومتری مرز با کشور همسایه (ایران) و جلوگیری از فعالیت‌های غیرقانونی ادامه دارد. آن‌طور که آناتولی در ادامه گزارشش گفته، «تیم‌های ویژه فرماندهی گردان جست‌وجو و پاکسازی مین وابسته به فرماندهی مهندسی ژاندارمری آنکارا در حال پاکسازی مین‌ها در امتداد مرز هستند تا ساخت‌وساز ایمن‌تر دیوار و حفاری ترانشه‌ها را تسهیل کنند».

به نقل از این خبرگزاری ترکیه‌ای، «متعاقبا بلوک‌های بتنی تولیدشده در کارخانه‌های بتنی تأسیس‌شده توسط شرکت‌های پیمانکاری در منطقه مرزی با ایران که از قبل با ماشین‌آلات سنگین آماده شده است، ریخته می‌شود. تدابیر امنیتی برای جلوگیری از عبور غیرقانونی مهاجران، مهار فعالیت‌های قاچاق و جلوگیری از نفوذ تروریست‌ها در سطح بالایی حفظ می‌شود. نیروهای امنیتی با استفاده از طیف کامل فناوری از قابلیت‌های داخلی و ملی توسعه‌یافته توسط غول دفاعی ترکیه Aselsan استفاده می‌کنند. پهپادها نیز در تلاش‌های شناسایی و نظارت مورد استفاده قرار می‌گیرند». با توجه به آنچه گفته شد، هوشنگ تقوی در ادمه گپ‌وگفتش با «شرق» هم تأکید دارد که «ایران هم مشابه با عملکرد ترکیه باید زودتر عملیات زهکشی و سیم‌خاردارکشی در مرز مشترک ایران و افغانستان را به پایان برساند و به دنبال آن، عملیات ساخت دیوار مرزی هرچه سریع‌تر در دستور کار قرار گیرد».

 دیوار مرزی چاره کار نیست

در مقابل آنچه هوشنگ تقوی عنوان کرد، حسین محمودزاده دیگر کارشناسی بود که در گفت‌وگویش با «شرق»، ارزیابی کاملا متفاوت و حتی متضادی دارد و به گفته او «ساخت دیوار مرزی بین ایران و افغانستان چاره کار و راه‌حل برون‌رفت از مسائل ناشی از ورود مهاجران غیرقانونی افغان و گاهی تروریسم نیست؛ بلکه صرفا یک راه فرار برای نادیده‌گرفتن واقعیات است». این تحلیلگر ارشد مسائل آسیای میانه با اذعان به درستی گفته‌های تقوی درباره اوج‌گیری تروریسم و حمایت طالبان از گروه‌های تروریستی در دو سال گذشته پس از روی کار آمدن این حکومت (طالبان)، یادآور می‌شود که اگرچه ریشه این تروریسم و سرچشمه ناامنی‌های شرق کشور به عملکرد طالبان باز‌می‌گردد؛ اما نمی‌توان با ساخت دیوار مرزی به مشکلات کنونی فائق آمد.

محمودزاده، مؤید گفته‌های خود را عملکرد نیروهای نظامی و امنیتی در ساخت دیوار مرزی در منطقه زابل می‌داند که باعث شده است اکنون چیزی بین هزارو 500 تا پنج هزار هکتار از خاک ایران در پشت این دیوار قرار گرفته که به تصور غلط طالبان این خاک اکنون در تصرف آنها و ضمیمه خاک افغانستان قرار دارد؛ بنابراین این تحلیلگر تأکید دارد که نباید اشتباه دیوار امنیتی زابل در منطقه تایباد تکرار شود. پیرو این نکته، محمودزاده موضوع ساخت دیوار در نقطه صفر مرزی را هم پیش می‌کشد. البته «شرق» درباره حواشی ساخت دیوار امنیتی زابل، به اشتباه محاسباتی صورت‌گرفته برای نساختن آن روی نقطه صفر مرزی اشاره کرده بود که در مقابل برخی مسئولان تأکید دارند که این دیوار (زابل) بنا بر ضرورت زمان و با صلاح‌دید مقامات ایجاد شده و اینکه برخی فکر می‌کنند دیوار مرزی را مرزبانی کشیده، درست نیست.

مسئولان مرزبانی بارها اعلام کرده‌اند بر‌اساس پروتکل‌های بین‌المللی، احداث دیوار روی نقطه صفر مرزی ممنوع است؛ بنابراین این دیوار امنیتی با فاصله از مرز احداث شده است. به باور این مقامات، دیوار فعلی زابل در کاهش مسائل امنیتی مؤثر بوده است و از آنجایی که براساس پروتکل‌های بین‌المللی، احداث دیوار روی نقطه صفر مرزی مجاز نیست، تصمیم بر آن بوده که دیوار را چندین کیلومتر آن‌طرف‌تر احداث کنند که در‌این‌صورت از لحاظ امنیتی هم بهتر می‌توان کار محافظت و حراست را انجام داد. به گفته این مقامات نوار مرزی با هر کشوری، بر‌اساس نقاط جغرافیایی است که در پروتکل‌های بین‌المللی آمده و کسی حق ادعای مالکیت و تعرض به خاک کشور همسایه را ندارد؛ بنابراین حتی یک وجب از خاک ایران، آن‌ سوی مرز با افغانستان نیفتاده و کشور همسایه هم نمی‌تواند ادعای مالکیت کند. در نتیجه محمودزاده تصریح می‌کند که اگر بنایی بر ساخت دیوار مرزی در تایباد وجود دارد، باید آن را در نقطه صفر مرزی یا طبق برخی پروتکل‌های مرزی در کمترین فاصله ممکن با نقطه صفر مرزی ساخت که مجددا چندین هکتار از زمین‌های ایران پشت آن قرار نگیرد که در ادامه به تصرف طالبان درآید.

با این حال و به گفته مفسر حوزه سیاست خارجی، اگر ایران به دنبال تقابل با عملکرد و رفتار طالبان در حمایت از تروریسم در منطقه است، باید به نحو دیگری رفتار کند و او تغییر نگاه تهران را ناظر به تغییر ریل سیاست خارجی و امنیتی جمهوری اسلامی ایران به این گروه تروریستی (طالبان) می‌داند. با این تفسیر، محمودزاده یقین دارد تا زمانی که حمایت‌ها و مناسبات سیاسی، دیپلماتیک، امنیتی و... تهران با طالبان در دستور کار باشد، عملا طالبان تغییری در سیاست خود در قبال ناامن‌سازی ایران نخواهد داد؛ پس این کارشناس برخلاف گفته هوشنگ تقوی معتقد است به جای ساخت دیوار مرزی باید یک اهرم موازنه‌سازی در داخل خاک افغانستان برای تقابل با طالبان پیدا کرد.

 نگاهی به تجربیات شکست‌خورده

پیرو آنچه این کارشناس عنوان کرد، عبدالمحمد طاهری هم در گفت‌وگویی که با «شرق» داشت، از زاویه دیگری ساخت دیوار مرزی را راه‌حل مقابله با تروریسم ناشی از طالبان نمی‌داند؛ چراکه از منظر اولین مستشار و رایزن فرهنگی وزارت امور خارجه ایران در وزارت معارف افغانستان همان‌گونه که تجربه‌هایی مانند دیوار مرزی ترکیه و ایران نتوانست کاری برای کنترل نیروهای مسلح و معارض کُرد انجام دهد یا دیوار مرزی مدنظر دونالد ترامپ هم در توقف ورود مهاجران مکزیکی ناکارآمد بود؛ پس ساخت دیوارهای امنیتی از تایباد گرفته تا زابل و دیگر مناطق نمی‌تواند چاره کار برای توقف تروریسم طالبان یا توقف ورود مهاجران و اتباع غیرقانونی افغان به خاک کشور باشد.

طاهری که در کارنامه دیپلماتیک خود علاوه بر کارداری ایران، سابقه مشاور سیاسی برخی چهره‌های افغانستان نظیر محمد حنیف اتمر، وزیر امور خارجه سابق افغانستان را هم دارد، معترف است که دیوار مرزی ایران با پاکستان و افغانستان و اصلا طرح انسداد مرزی گرهی از مسائل امنیتی باز نمی‌کند و تنها در این شرایط تحریمی، هزینه روی هزینه است، بدون آنکه بتواند خروجی برای ما داشته باشد. با این خوانش، او ارجاعی به تجربیات خود در زمان حضورش در افغانستان می‌دهد که گروه‌های تروریستی با یک دریل قدرتمند سوراخی را در این دیوار مرزی ایجاد کرده و به‌این‌ترتیب کل این دیوار بی‌ارزش شد و به تبع آن هزینه‌های ساخت آن جز هدررفت سرمایه چیزی عاید ما برای تقابل با تروریسم طالبان و توقف موج مهاجران افغان نخواهد کرد.

تحلیلگر ارشد مسائل شبه‌قاره در تبیین راه‌حل جایگزین خود به «شرق» گفته بود «ما اکنون در فضای مجازی و انفجار اطلاعاتی قرار داریم. قرار نیست که با دیوار مرزی، گذاشتن سرباز و شکل‌گیری یک فضای امنیتی، مرزها را کنترل کنیم. ما می‌توانیم با استفاده از تجهیزات امنیتی مانند دوربین‌های پیشرفته ۳۶۰ درجه، کل مرزها را کنترل کنیم. از طرف دیگر جمهوری اسلامی ایران یکی از قدرت‌های جدی پهپادی است. به‌راحتی می‌توانیم از پهپادهای شناسایی برای کنترل مرزها استفاده کنیم که اتفاقا هزینه انسانی برای ما ندارد و از طرف دیگر دقت و کارایی آن برای مبارزه با تروریسم ثابت شده است». تحلیلگر ارشد حوزه آسیای میانه در زمینه راه‌حل جایگزین برای تقابل با موج مهاجران با اعتراف به این موضع که برای ایران شرایط اخراج تمام اتباع افغانستان وجود ندارد، یادآور می‌شود که «می‌توانیم به شکل دقیق‌تر، متمرکزتر و با جدیت بیشتری روی کنترل، عبور و مرور و ورود و خروج اتباع افغانستان به کشور دقت و نظارت کنیم که به گفته او «متأسفانه اکنون برای نهادهای تصمیم‌گیر و ذی‌ربط جدیت لازم در این زمینه دیده نمی‌شود؛ آن‌هم در شرایطی که کشور با بحران و همچنین تحریم دست به گریبان است».

عبدالمحمد طاهری هم آن‌گونه که هوشنگ تقوی بر ریل‌گذاری برای اجرای پروژه ناامن‌سازی تأکید دارد، به برنامه‌های آمریکا و حتی اسرائیل اشاره می‌کند که به گفته او «بعد از مذاکرات قطر اصلا برنامه آمریکایی‌ها بر این بود که افغانستان را از حالت نظامی و جنگی وارد فضای امنیتی بکنند که بتوانند با احیای حکومت طالبان شرایط امنیتی را برای کشورهای پیرامون افغانستان شکل بدهند. از هندوستان و پاکستان تا چین، هند، تاجیکستان و حتی روسیه که در مجاورت افغانستان قرار دارد»؛ پس این مستشار فرهنگی اسبق ایران در افغانستان باور دارد که «موقعیت ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک این کشور (افغانستان) یک فرصت مغتنم برای آمریکایی‌ها و حتی اسرائیلی‌ها خواهد بود که بتوانند از ظرفیت طالبان و دیگر گروه‌های تروریستی در این زمینه استفاده کنند». به گفته طاهری «اینکه اساسا محور گفت‌وگوها و مذاکرات آمریکایی‌ها و طالبان در قطر که هیچ‌گاه متن توافق‌شان منتشر نشد و تا به اکنون محرمانه باقی مانده، در همین راستاست؛ یعنی واشنگتن برای طالبان یک وظیفه یا سلسله وظایفی را در راستای ریل‌گذاری امنیتی در خاک افغانستان برای کشورهای پیرامون تعریف کرده است، بدون آنکه طالبان به شکل مستقیم و رسمی، مسئولیت هدایت این تروریسم و تروریست‌ها را بپذیرد».

مسائل امنیتی در شرق کشور

با توجه به آنچه گفته شد، هوشنگ تقوی هم معترف است که اگرچه باید به راه‌حل‌های موازی و جایگزین جدی برای تقابل با تروریسم طالبان و موج مهاجران غیرقانونی افغان توجه داشت یا استفاده از پهپاد و دوربین مداربسته در امتداد مرز با افغانستان و پاکستان استفاده کرد؛ اما تقوی مجددا بر مواضع پیشین خود اصرار دارد و به «شرق» می‌گوید «در شرایط کنونی کماکان فوری‌ترین راه‌حل، ساخت دیوار مرزی است که می‌تواند به اندازه سهم و وزن خود نقش مؤثری در امنیت‌سازی مرزهای شرقی کشور داشته باشد».

با این حال این کارشناس همسو با گفته‌های محمودزاده و طاهری یقین دارد که باید در میان‌مدت و بلندمدت راه‌حل‌های موازی در کنار ساخت دیوار مرزی برای امن‌کردن مناطق شرقی کشور در دستور کار قرار گیرد؛ چراکه به نظر او اکنون مهم‌ترین مسئله امنیتی که می‌تواند دامن ایران را در چند سال آینده بگیرد، به عملکرد طالبان در مرزهای شرقی کشور بازمی‌گردد. حسین محمودزاده هم همسو با آنچه تقوی عنوان کرد، تصریح می‌کند که «بزرگ‌ترین مسئله امنیتی ایران اکنون در شرق کشور قرار دارد و اگر در کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت برنامه‌ای برای تقابل و مدیریت این بحران ترسیم نشود، یقینا در سال‌های آینده وضعیت به نقطه حساس خواهد رسید».