ایران، کویت و عربستان و کش مکش بر سر آرش

نویسنده: علی بکیر، همکار ارشد غیرمقیمِ ابتکار امنیتی خاورمیانه در برنامه امنیت خاورمیانه شورای آتلانتیک

دیپلماسی ایرانی: در ژوئیه گذشته، ایران در حرکتی غافلگیرکننده، کشمکش کهنه خود با همسایگانش در خلیج فارس یعنی کویت و عربستان سعودی را دوباره زنده کرد. دلیل این اختلاف چیست؟ حقوق اکتشاف و حفاری در میدان گازی الدُرّه که در زبان عربی به معنای "جواهر گرانبها" است و ایران هم آن را "آرش" می نامد. میدان الدُرّه که در عمق منطقهٔ بیطرف میان کویت و عربستان سعودی قرار دارد، صرفه اقتصادی مهمی را نوید می دهد. برآورد می شود که این میدان حدود 300 میلیون بشکه نفت و حدود 11 تریلیون فوت مکعب گاز داشته باشد و شگفت نیست که منطقه بر سر آن، به تب و تاب بیفتد. 

اختلاف بر سر الدُرّه مسئله‌ تازه ای نیست؛ ریشه‌های این کشمکش به دهه‌ی پرآشوب ۱۹۶۰ بازمی‌گردد، زمانی که ایران و کویت حقوق اکتشافی متضادی را به شرکت‌های مختلف واگذار کردند. این وضعیت عملیات اکتشاف گاز در منطقه را متوقف کرد و اختلاف ژرفی درباره حقوق مالکیت و توسعه این میدان را در پی آورد که تا به امروز هم ادامه دارد. دعوی اخیر ایران در این زمینه، در سخنان محسن مهر، مدیر اجرایی شرکت نفت ملی ایران، بازتاب یافت که در ماه ژوئن با اطمینان اعلام کرد که شرکت ملی نفت ایران، آمادگی دارد عملیات حفاری در میدان الدُرّه را آغاز کند و وعده داد که با توجه به شرایط مناسب ژئوپولیتیک، این کار به زودی کلید بخورد. این بیان جسورانه، با توجه به یک دور گفت وگوهای بی‌ثمر با کویت در ماه مارس، حساسیت برانگیز شد. کویت خواستار بکارگیری سازوکار روشنی برای ترسیم مرزهای دریایی با ایران است، که با مخالفت ایران روبه رو شده است. 

ایران فرمول‌های تقسیم سهم ویژه‌ای برای میدان گازی مطرح کرده و برای پرهیز از ورود به یک فرایند گفت وگو برای تعیین مرزهای دریایی، پیشنهاد سرمایه‌گذاری‌های مشترک را داده است. با این حال، تلاش تهران برای تقسیم سهم این میدان با بی‌اعتنایی عربستان سعودی روبه رو شد. حداقل می توان گفت که دعاوی سرزمینی ایران، جسورانه بوده است. در حالی که ترسیم مرزهای دریایی کشور با کویت در حالت تعلیق است، تهران تردیدی در سهم خواهی نشان نمی دهد. برخی از نمایندگان مجلس ایران می گویند که یک سهم ۴۰ درصدی از این میدان به ایران تعلق دارد، در حالی که رسانه‌های دولتی به سهم تا ۷۰ درصدی هم اشاره می کنند. از سوی دیگر، عربستان سعودی و کویت که مرزهای آبی شان را ترسیم کرده اند، مدعی اند که حقوق میدان الدُرّه، در انحصار آنهاست. این اختلاف تا به حال مانع مهم حصول توافق بوده است.

برخلاف ایران و عربستان سعودی – که هر دو دارای ذخایر غنی گاز طبیعی هستند – میدان گازی الدُرّه برای کویت یک خط تنفس است. این میدان به عنوان تنها میدان معتبر گاز غیرپیوسته کویت شناخته می‌شود. گاز این کشور اساسا، محصول جانبی تولید نفت این کشور است که با قراردادهای بلندمدت گاز مایع با قطر تکمیل می‌شود. در یک چرخش مهم در مارس ۲۰۲۲، کویت و عربستان سعودی توافقی را برای بهره‌برداری از ظرفیت میدان الدُرّه منعقد کردند که هدف از آن دستیابی به ظرفیت روزانه یک میلیارد فوت مکعب گاز و ۸۴۰۰۰ بشکه میعانات گازی است. این دو کشور در چارچوب عملیات مشترک الخفجی (KJO)، کار اکتشاف را آغاز کردند. این پروژه یک همکاری مشترک بین شرکت نفت خلیج کویت و شرکت نفت عربستان سعودی (آرامکو) است که بر منطقهٔ بیطرف تمرکز دارد.

کویت و عربستان سعودی قرار است درآمد حاصل از استخراج نفت را بطور مساوی تقسیم کنند. منافع عظیمی در این میدان پیش بینی می شود، چرا که بر پایه برآوردها ذخایر چشمگیری شامل حدود ۳۰ میلیارد بشکه نفت و ۶۰ تریلیون فوت مکعب گاز دارد. با این حال، ایران صراحتا با این توافق مخالفت کرده آن را غیرقانونی می داند و به جای آن خواهان تقسیم سهمیه است.

صفحه شطرنج و راهبرد‌های در حال اجرا

مانورهای ایران در این زمینه، جوانب مختلفی دارد. در کانون راهبرد ایران، اصلی وجود دارد که کهن تر از خود این کشمکش است. تهران علاقه‌مند به فاصله انداختن میان کویت با متحدان سنتی اش در خلیج فارس – به ویژه عربستان سعودی – است. ایران با پی جویی گفت وگوهای یکجانبه متمرکز بر میدان الدُرّه، قصد دارد از رابطه نامتقارن خود با کویت بهره‌برداری کند. هدف این کار روشن است: فشار بر کویت برای امتیازدهی. ترجمانش این می شود که گفت وگوهای یکجانبه با کویت، می تواند به این بدبینی عربستان دامن زند که چه بسا بین ایران و کویت توافقی حاصل شود و کویت را از عربستان دور سازد و منافع ایران را به پیش ببرد. اما راهبردهای تهران تنها به دنبال تفرقه افکنی نیست بلکه تلفیقی از مشوق ها و تهدیدهاست. یک رویکرد کلاسیک "هویج و چماق". ایران فرمول‌های تعیین سهمیه برای میدان الدُرّه یا پروژه‌های توسعه‌ مشترک را ارائه می‌دهد اما این پیشنهادها با تهدیدهای پنهانی درباره اقدامات یکجانبه همراه می شود. هدف ایران این است که کویت را در گوشه‌ای گیر بیندازد تا به انتخاب بین همکاری یا رویارویی مجبور شود. این حاشیه سازی ها، زمینه تشدیدی را فراهم می آورد که هم خطرناک است و هم برگشت‌ناپذیر.

با پیش بینی ترفند ایران، کویت هم تدابیر متقابل خود را به کار گرفته و در پاسخ به دعاوی جسورانه ایران، راهبرد اتحاد با عربستان سعودی را در پیش گرفته است تا موضع واحدی را بر سر میدان گازی الدُرّه در پیش گیرند. این اتحاد به میز گفت وگو هم گسترش می‌یابد. با چسبیدن به طناب عربستان سعودی در گفت وگو با ایران، کویت در نظر دارد تا طرح‌های تهران را خنثی کند و کفه ترازوی گفت وگوها را به سود پادشاهی های عربی خلیج فارس سنگین کند.

سومین ستون راهبرد کویت، حفظ پایه‌های قانونی و حقوقی این پرونده‌ است. در غیاب مرزهای دریایی مشخص، موضع کویت این است که ادعاهای دریایی تهران هیچ پایه‌ حقوقی ای ندارد و میدان الدُرّه انحصارا متعلق به کویت و عربستان سعودی است. این موضع موجب محدودشدن فضای بازی ایران می‌شود و مناقشه را به تعیین مرزهای دریایی گره می زند نه به میدان الدُرّه. سعد البراک، معاون نخست وزیر و وزیر نفت کویت تاکید کرد: "هر کس ادعایی دارد، باید شروع به ترسیم مرزها کند و اگر حقی دارد، به موجب قوانین بین‌المللی آن را خواهد گرفت."

مقامات ایران مدعی هستند که کویت در گذشته به حقوق ایران در میدان الدُرّه اعتراف کرده است. با این حال، آنها بر این باورند  که پیمان اخیر کویت با عربستان سعودی موضع آن را تقویت کرده و باعث شده است که کویت حقوق تهران را نادیده بگیرد. ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران، شدیدا هشدار داد که تهران در نبود روحیه همکاری مشترک، به حقوق و منافع خود اولویت می‌دهد. وزیر نفت ایران هم تهدید کرده بود که ایران هیچ تعرضی به حقوق خود در میدان الدُرّه را تحمل نخواهد کرد. جالب تر اینکه برخی مقامات ایران خواستار رویکردی جسورانه تر شده اند: به جای ادعای حقوقی، از منابع این میدان بهره‌برداری کنید. آنها نگرانند که اگر عربستان و کویت از آنها پیشی گیرند، ابتکار عمل را از دست بدهند. هدایت ‌الله خادمی، رئیس انجمن شرکت‌های حفاری نفت و گاز ایران، در این زمینه هشدار داده و دولت ایران را متهم کرد که کنار نشسته است. وی تاکید کرد که اگر تهران همین امسال عملیات استخراج از میدان الدُرّه را آغاز نکند، فرصت های آینده از دست می رود.

سوم اوت، کویت و عربستان سعودی در یک بیانیه مشترک بر حقوق استوار خود در میدان الدُرّه تأکید کردند. این زنجیره بیانیه‌ها و پاسخ‌ها نشان می‌دهد که تنش‌ها می‌توانند یا پشت درهای بسته شعله کشند یا آشکارا فوران کنند. جالب اینکه ابراز وجود تازه ایران در این زمینه در چالش مستقیم با فرآیند عادی‌سازی رو به جلو با عربستان سعودی قرار دارد. فرایندی که توسط چین هدایت می‌شود.

تصویر بزرگتر

فراتر از جوانب اختلافی دریایی و اقتصادی، بعد دیگری هست که چندان مطرح نشده است: امنیت. میدان الدُرّه در درون هاب انرژی خلیج واقع شده که رگ حیات تجارت و انرژی جهانی است. یک تشدید کنترل نشده ممکن است پیامدهایی را برای بازیگران اصلی به همراه آورد که امواج آن سطوح منطقه‌ای و بین‌المللی کشیده شود. با درک این موقعیت خطیر است که ایالات متحده تصمیم به تقویت حضور خود در خلیج گرفته است. هزاران پرسنل نیروی دریایی با پشتیبانی از جت‌های جنگنده و کشتی‌های آمریکایی به منطقه اعزام شده‌اند. به ویژه اعزام ناو هواپیمابر یواس‌اس باتان به خلیج فارس قابل توجه است، زیرا در زمانی صورت گرفته که سپاه پاسداران انقلاب اسلامی هم قدرت نمایی می کند. ایران می خواهد سلطه خود بر تنگه هرمز را نشان دهد و با توقیف کشتی‌های بین‌المللی، فشار وارد کند. داده‌های اخیر نشان می‌دهد که تهران در دو سال گذشته تقریباً بیست کشتی بین‌المللی را توقیف کرده یا درصدد کنترل آنها برآمده است.

آنچه ماجرا را پیچیده تر می کند این است که ظاهرا روسیه، شریک راهبردی شناخته شدهٔ ایران، به سمت کشورهای عربی چرخش کرده است. این چرخش در حمایت از موضع امارات بازتاب یافت که مدعی حاکمیت این جزایر است و ادعا می کند که توسط ایران اشغال شده اند. قاسم محبعلی، دیپلمات ارشد پیشین و رئیس بخش خاورمیانه وزارت امور خارجه ایران، تأکید کرد: "به نظر می‌رسد دوستان ایران چندان توجهی به خواسته های ایران ندارند و در عوض بیشتر به رقبایش توجه می کنند." آنچه این ماجرا را بازهم پیچیده تر می کند اینکه در اوایل ماه اوت، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ، یک تمرین نظامی ناگهانی را در این جزایر مورد اختلاف برگزار کرد. سرلشکر حسین سلامی، فرمانده سپاه پاسداران، در جریان این مانور در هشدار شدیدی بر آمادگی کشورش برای مقابله با "تمام تهدیدها، فتنه‌های پیچیده و سناریوها و خصومت های پنهان" تأکید کرد. 

اقدام ایران به تشدید تنش بر سر میدان الدُرّه، اولین چالش جدی در فرایند عادی‌سازی با عربستان سعودی است. سوالی که مطرح می شود این است که: ایران تا کجا می‌تواند مرزهای عادی سازی را کش دهد که قطع نشود؟ مشاهده واکنش کویت و عربستان سعودی، در کنار موضع ایالات متحده آمریکا، چشم اندازی را درباره گام های بعدی ایران فراهم می کند.

در جهانی که با دشواری های پیچیده در بخش انرژی در پی جنگ روسیه و اوکراین دست به گریبان است، میدان الدُرّه به نمادی از پویش های بزرگتر قدرت در خلیج فارس تبدیل می‌شود. در حالی که آینده نزدیک با بلاتکلیفی همراه است، آنچه روشن است اینکه: کشمکش میدان الدُرّه فقط بر سر گاز نیست بلکه آزمون بزرگی است برای لحظه ی کاهش تنش منطقه‌ای، برای ائتلاف‌ها و پیمان ها، برای دیپلماسی و برای شن های روان ژئوپولیتیک منطقه ای که پیوسته در حال تغییر است. در حالی که ایران، کویت و عربستان سعودی مسیرهای خود را ترسیم می‌کنند، نتیجه کشمکش الدُرّه می‌تواند آهنگ گام های بعدی روابط در خلیج فارس را شکل دهد. 

منبع: شورای آتلانتیک / تحریریه دیپلماسی ایرانی/11