برای مهار آذربایجان به جدیت بیشتری نیاز است

دیپلماسی ایرانی: تداوم تنش جمهوری آذربایجان با جمهوری اسلامی ایران در روزها و هفته‌های اخیر، مجددا پای خود را به نشست هفتگی سخنگوی وزارت امور خارجه باز کرد. ناصر کنعانی در گفت‌وگوی دیروز (دوشنبه) خود با خبرنگاران، سیاست جمهوری اسلامی ایران در رابطه با آذربایجان را نه ایجاد تنش، بلکه تنش‌زدایی و حفظ چارچوب روابط دوستانه دو کشور و بازگرداندن روابط دو کشور به ریل طبیعی خود معرفی کرد.

سخنگوی دستگاه سیاست خارجی در این ارتباط با اشاره به انجام سه دور گفت‌وگو بین وزیران امور خارجه ایران و آذربایجان، عنوان کرد هیئت‌هایی بین دوکشور تبادل و گفت‌وگوهایی هم انجام شده است که برای جمع‌بندی گفت‌وگوها و تکمیل روند جدید، دور چهارم گفت‌وگوها بین وزیران خارجه دو کشور انجام شد و در همین چارچوب احتمالا هیئت‌هایی بین دو کشور بار دیگر تبادل می‌شود. بنابراین به زعم کنعانی، با این تلاش‌ها در ارتباط با کنترل تنش بین دو کشور، در نتیجه اقدامات دیپلماتیک صورت‌گرفته، نتایج مثبتی در پی داشته است.

در راستای آنچه ناصر کنعانی به عنوان دور جدید تلاش‌های دیپلماتیک در جهت کنترل و مدیریت تنش باکو با تهران به آن اشاره کرد، پنجشنبه هفته گذشته حسین امیرعبداللهیان و جیحون بایرامف، وزرای امور خارجه جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان، در گفت‌وگویی تلفنی آخرین وضعیت روابط و مناسبات دوجانبه را بررسی کردند. در این تماس طولانی تلفنی، طرفین بر ضرورت تداوم رایزنی‌ها و تبادل هیئت‌های فنی و تخصصی در حوزه‌های مختلف و با هدف رفع حل مشکلات تا حصول نتیجه تأکید کردند. امیرعبداللهیان و بایراموف، مدیریت درست فضای رسانه‌ای را سازنده دانستند و ضمن مرور آخرین موضوعات فی‌مابین، بر ضرورت خروج از سوءتفاهم‌ها و قرارگرفتن مناسبات دو کشور در مسیر طبیعی و متناسب با حسن هم‌جواری و منافع مشترک دو کشور اتفاق نظر داشتند.

پیش از این تماس تلفنی، سیزدهم خرداد نیز سفیر جمهوری اسلامی ایران در باکو در دیدار با وزیر امور خارجه آذربایجان درباره آخرین تحولات روابط دوجانبه گفت‌وگو کرد. آن‌طور که سفارت کشورمان در آذربایجان گزارش داده است، سیدعباس موسوی با جیحون بایراموف، وزیر امور خارجه جمهوری آذربایجان، دیدار و درباره آخرین تحولات روابط دوجانبه گفت‌وگو و تبادل‌نظر کردند.

وقتی پای اسرائیل در میان است

موضوع بازداشت یک تبعه جمهوری آذربایجان به جرم جاسوسی و درخواست وزارت امور خارجه این کشور (جمهوری آذربایجان) برای عدم سفر اتباعش به ایران، مجددا تنش را در روابط دو کشور پررنگ کرد. البته مجموعه‌ای از اتفاقات پس از حمله سال گذشته به سفارت باکو در تهران و تشدید مشکلات و سوءتفاهم‌ها بین دو کشور، موجب شد وزرای خارجه جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان سه بار تلفنی گفت‌وگو کنند تا به کنترل این اختلافات فائق آیند. بر اساس اعلام وزارت امور خارجه ایران، استمرار دیدار وزرای خارجه ایران و جمهوری آذربایجان در پایتخت‌های دو کشور از‌جمله موضوعات در دستور کار مشترک است و در این گفت‌وگوی سازنده، طرفین بر تداوم رایزنی‌های مقامات دو کشور تأکید کردند.

با‌این‌حال در یک نگاه کلی به مجموعه تحرکات، اقدامات، تصمیمات و مواضع مقامات جمهوری آذربایجان پس از جنگ ۴۴‌روزه‌ قره‌‌باغ در سپتامبر سال ۲۰۲۰ می‌توان گفت که وضعیت کنونی در روابط باکو - تهران به توان و ارتباط بیشتری نیاز دارد. در همین زمینه جلال ناصری در گفت‌وگو با «شرق» اعتقاد دارد موضوع مناسبات دوجانبه ایران و جمهوری آذربایجان تنها یک پای تحولات است، اما به گفته او، پارامتر مهم‌‌تر به روابط رو به رشد اسرائیل و جمهوری آذربایجان باز‌می‌گردد. این تحلیلگر ارشد حوزه اوراسیا در ادامه ارزیابی خود، سفرهای مکرر مقامات اسرائیلی از الی کوهن، وزیر امور خارجه برای افتتاح سفارتشان در باکو گرفته تا اولین سفر اسحاق هرتزوگ، رئیس‌جمهور اسرائیل به جمهوری آذربایجان را مؤید این واقعیت می‌داند که تحولات منطقه قره‌باغ و قفقاز با نقش‌آفرینی مستقیم اسرائیل به سمتی میل کرده است که هر لحظه امکان دارد امنیت و تمامیت ارضی ایران در معرض تهدید قرار گیرد. از این‌رو، ناصری اذعان دارد که این دست موضع‌گیری‌های ناصر کنعانی و تلاش‌های انجام‌شده از جانب حسین امیرعبداللهیان و سیدعباس موسوی به‌هیچ‌وجه کافی نیست، اگرچه به زعم او ضروری است.

در راستای ارزیابی جلال ناصری، خزر ابراهیم، سفیر جمهوری آذربایجان در واشنگتن تأکید دارد که «‌باکو به دنبال تقویت هر‌چه بیشتر روابط با تل‌آویو است. از این‌رو غیر‌ممکن است که جمهوری آذربایجان در حاشیه روابط ترکیه و اسرائیل بماند». البته سفیر باکو در واشنگتن در مصاحبه با رسانه‌ اسرائیلی «JNS» ادعا کرد که «اتحاد (جمهوری) آذربایجان با اسرائیل و آمریکا در راستای منافع و دیدگاه ملی آن است و برای تهدید کسی طراحی نشده است»؛ چرا‌که به گفته خزر ابراهیم، «روابط دوجانبه و سه‌جانبه بین سه کشور عمیق، گسترده و راهبردی است و بازدید‌های هفتگی از همه جهت در سطوح بالا انجام می‌شود».

این دیپلمات جمهوری آذربایجان در ادامه مدعی شد «هر کاری با شرکای خود انجام می‌دهیم، برای خودمان انجام می‌دهیم. ما این کار را بر اساس منافع ملی خود انجام می‌دهیم. ما این کار را بر اساس ارزش‌ها و چشم‌انداز مشترک خود انجام می‌دهیم. ما این کار را علیه هیچ‌کس دیگری انجام نمی‌دهیم». سفیر باکو در آمریکا در پایان اعلام کرد: «ما نمی‌توانیم از معادله دور بمانیم. ما شرکای استراتژیک هستیم و هرگز از کمک به ترکیه و اسرائیل برای نزدیک‌شدن هرچه بیشتر و همکاری با یکدیگر دوری نخواهیم کرد. آذربایجان همیشه سعی خواهد کرد در هر زمان که ممکن است اتفاق ناخوشایندی بین دوستان، شرکا و متحدان ما رخ دهد، کمک کند».

به‌تازگی نیز فاریز رضایف، معاون وزیر خارجه جمهوری آذربایجان، ادعا کرده بود که «باکو در مناقشات دیگر کشورها مداخله نمی‌کند، بنابراین به اسرائیل اجازه حمله از خاکش به ایران را نخواهد داد». ادعایی که جلال ناصری در بخش پایانی ارزیابی خود با «شرق»، آن را چندان مطابق با واقعیت‌های میدانی نمی‌داند. از این‌رو تحلیلگر مسائل حوزه قفقاز متذکر می‌شود: «تا زمانی که ایران به شکل جدی یک برنامه منسجم را در قبال سیاست‌های باکو و نقش‌آفرینی اسرائیل در منطقه قفقاز و قره‌باغ تعریف و پیاده نکند، تماس‌های تلفنی و موضع‌گیری‌های مثبت تهران با طرف آذربایجانی، به صورت مقطعی اثرگذار هستند و در میان‌مدت و بلندمدت تحولات به سمتی پیش خواهد رفت که تهران همچنان درگیر خواهد بود». چون ناصری تأکید دارد که باکو و تل‌آویو به عنوان شرکای کلیدی در زمینه امنیت، نفت و انرژی، پهپادی، دفاعی، لجستیکی، اقتصادی و تجاری و حتی سایبری شروع به دور تازه‌ای از همکاری‌های دوجانبه کرده‌اند که بعد از افتتاح سفارت‌های دو کشور است.

تلاش برای کنار‌گذشتن ایران و روسیه از تحولات قفقاز؟

امیر علیپور نیز مشابه با آنچه جلال ناصری عنوان کرد، در گپ‌و‌گفت خود با «شرق» به موضوع مهم‌تری اشاره دارد که ناظر بر تلاش آذربایجان برای کشاندن پای ناتو، ایالات متحده آمریکا، فرانسه و انگلستان به تحولات قفقاز و قره‌باغ است. این تحلیلگر اعتقاد دارد در دور جدید تلاش‌های جمهوری آذربایجان برای تحمیل مذاکرات و توافقات جدید به جمهوری ارمنستان، سعی شده است پخت‌و‌پزهایی بدون حضور ایران و همچنین روسیه انجام شود.

پیرو نکته مطرح‌شده امیر علیپور، شنبه این هفته میخائیل گالوزین، قائم‌مقام وزارت امور خارجه روسیه نیز تصریح کرد که «ایالات متحده در‌صدد است روسیه را از روند صلح ارمنستان و جمهوری آذربایجان خارج کند». گالوزین اذعان کرد: «ایالات متحده در همه‌جا تلاش می‌کند به همین هدف دست یابد. از یک سو، روسیه را بیرون کند و از سوی دیگر، کشورهای مستقلی را که شرکا و متحدان روسیه هستند، به سبک نو‌استعماری تحت سلطه خود درآورد. این همیشه دغدغه اصلی آمریکا بوده است».

در همین زمینه رابرت الیوت، نماینده آمریکا در امور قفقاز، چهارشنبه گذشته حین بازدید از منطقه «شوشا» در جمهوری آذربایجان، مدعی تلاش در برقراری صلح پایدار بین باکو و ایروان شد. الیوت که برای شرکت در رویداد بین‌المللی تحت عنوان «بازسازی، آشتی و یکپارچگی و انرژی، اقتصاد، محیط زیست و برابری» در شوشا حضور داشت، عنوان کرد: «گفت‌وگوها بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان برای حفظ صلح و ثبات در منطقه بسیار مهم است».

هر‌چند میخائیل گالوزین اعتقاد دارد «ذیل بیانیه سه‌جانبه سران روسیه، ارمنستان و جمهوری آذربایجان که به جنگ ۲۰۲۰ قره‌باغ پایان داد، جایگزینی برای عادی‌سازی روابط بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان وجود ندارد»، اما به نظر می‌رسد تحولات در عمل به نحو دیگری رقم می‌خورد. به همین واسطه، قائم‌مقام وزارت امور خارجه روسیه این را متذکر شد که مسکو مخالف مشارکت سایر کشورها در حل‌وفصل ارمنستان و جمهوری آذربایجان نیست، اما به گفته او، «این کمک‌ها نه در گفتار، بلکه باید در عمل و در راستای توافقات اساسی سران کشورهای یاد‌شده باشد».

در مقابل این موضوعات، امیر علیپور یادآور می‌شود که مذاکرات صلح بین جمهوری ارمنستان و جمهوری آذربایجان در روزهای اخیر برگزار شده، ولی به باور او و تأکید ایروان، همچنان محاصره بخش ارامنه‌نشین قره‌باغ و انسداد مسیر مهم لاچین توسط باکو ادامه دارد. در همین زمینه، روز یکشنبه «آلکس پادیلا» و «مارکو روبیو»، دو قانون‌گذار آمریکایی، لایحه‌ای دو‌حزبی به سنا ارائه کردند که در آن از ایالات متحده خواسته شده تا فشار بر جمهوری آذربایجان را برای پایان‌دادن به محاصره کریدور لاچین افزایش دهد.

محاصره قره‌باغ از سوی جمهوری آذربایجان باعث شده بیش از صد هزار نفر از ارامنه ساکن منطقه به نیازهای اولیه دسترسی نداشته باشند. سناتور پادیلا در توییتی نوشت: «به همین دلیل است که لایحه دو‌حزبی ارائه کردم که این محاصره را محکوم کرده و از ایالات متحده می‌خواهم اقدام کند». نخست‌وزیر ارمنستان نیز در گفت‌وگو با رئیس‌جمهوری روسیه، بار دیگر درباره وضعیت در کریدور لاچین در منطقه قره‌باغ کوهستانی ابراز نگرانی کرد و آن را بحرانی خواند.

با این خوانش، تحلیلگر مسائل اوراسیا به ذکر نکته مهمی ناظر بر تلاش‌های باکو و شخص الهام علی‌اف می‌پردازد؛ تلاش‌هایی که از دید علیپور، با هدف تشدید فشار از سوی ایالات متحده آمریکا و برخی کشورهای اروپایی در راستای تحمیل توافق مدنظر به ارمنستان است که به اذعان کارشانس ارشد حوزه بین‌الملل، قطعا تبعات جدی را برای تمامیت ارضی ایران به دنبال خواهد داشت؛ چرا‌که علیپور این نوع از توافق با حضور و نقش‌آفرینی ترکیه، آمریکا و کشورهای اروپایی را بسترساز شرایطی می‌داند که در ادامه می‌تواند به تحمیل کریدور یا دالان جعلی و موهوم «زنگه‌زور» منجر شود؛ دالانی که در صورت تحقق می‌تواند علاوه بر قطع ارتباط سرزمینی جمهوری اسلامی ایران و جمهوری ارمنستان، پای ترکیه و به دنبال آن ناتو را از طریق این دالان به دریای خزر باز کند.