گشایش یا ترفند سیاسی؟

دیپلماسی ایرانی: در شرایطی که اخبار و تحولات حکایت از بن بست جدی در مذاکرات هسته ای می داد تا جایی که مقامات دولت بایدن از شکست رسمی در پروسه گفت وهای غیرمستقیم با ایران گفتند، خبر آزادی سیامک و محمدباقر نمازی تا اندازه ای می تواند این فضای منفی چند هفته اخیر را تحت الشعاع خود قرار دهد. البته در یک تحلیل عمیق تر و با در نظر داشتن به شرایط کنونی در داخل کشور، سطح منطقه و جهان می توان این را هم گفت که اقدام ایران برای آزادی نمازی ها از چند جهت قابل ارزیابی است. 

خبردرمانی یا واقعیت؟

دیروز یکشنه استفان دوجاریک، سخنگوی سازمان ملل مدعی شد که محمدباقر نمازی زندانی دوتابعیتی از زندان آزاد و ایران را ترک کرده است و سیامک نمازی نیز آزاد شده، اما همچنان در ایران است. در بیانیه‌ای که دوجاریک به‌نقل از دبیرکل سازمان ملل متحد منتشر کرد، گوترش از قبول درخواست‌هایش از رئیس جمهور اسلامی ایران مبنی بر اجازه خروج محمدباقر نمازی برای معالجه در خارج از کشور تشکر کرده است. 

مقام‌های قضایی به سیامک نمازی، بازرگان ایرانی آمریکایی زندانی یک هفته مرخصی قابل تمدید دادند. محمد باقر نمازی، پدر سیامک و از دولتمردان پیش از انقلاب هم اجازه خروج از ایران برای درمان را دریافت کرده است. در این بین هم وکیل سیامک نمازی خبر مرخصی موقت موکلش را در گفت‌وگو با خبرگزاری رویترز تائید کرد. سیامک نمازی از سال ۲۰۱۵ در زندان به سر می‌برد و به جرم «همکاری با دولت‌های متخاصم» به ۱۰ سال زندان محکوم شد.

سازمان ملل متحد نیز اعلام کرد محمدباقر نمازی، نماینده پیشین صندوق کودکان ملل متحد (یونیسف) برای درمان اجازه خروج از ایران را دریافت کرده است. محمدباقر نمازی در سال ۲۰۱۶ برای رسیدگی به وضعیت پسرش به ایران رفته بود. با اینحال رسانه ها و منابع داخلی کشور آزادی نمازی ها را مشروط به آزادسازی پول های بلوکه شده خود در بانک های کره جنوبی می دانند. در همین باره نور نیوز، رسانه نزدیک به دبیر شورایعالی امنیت ملی خبر داده است که طی هفته‌های اخیر مذاکرات فشرده‌ای با وساطت یکی از کشورهای منطقه درباره آزادسازی هم‌زمان زندانیان ایران و آمریکا انجام و میلیاردها دلار از منابع ارزی مسدود شده کشورمان نیز در این چارچوب در شرف آزادسازی است. بر این اساس هنوز ایران حساب‌های اعلامی برای انتقال منابع مذکور را بنا بر ملاحظات بانکی نپذیرفته و حساب‌های جدیدی را به این منظور معرفی کرده است.

در عین حال رسانه های دیگر چون تسنیم نیز در مطلبی نوشتند: «آزادسازی زندانیان ایران و آمریکا و همچنین آزادسازی میلیاردها دلار از منابع بلوکه‌شده ایران در کره جنوبی خبر مهمی است که هم‌اکنون از سوی رسانه‌های مطرح دنیا نیز درحال مخابره است. در حالی که مذاکرات رفع تحریم‌ها به‌دلیل عدم اتخاذ تصمیم سیاسی از سوی ایالات متحده آمریکا همچنان بدون حصول نتیجه باقی مانده است، این کشور مستقل از روند مذاکرات هسته‌ای، در حال پیگیری موضوع آزادی زندانیان خود در ایران و هم‌زمان آزادسازی منابع مسدودشده ارزی کشورمان در کره جنوبی است. خبرهای تکمیلی بیانگر آن است که آزادسازی همزمان زندانیان ایران و آمریکا و همچنین آزادسازی ۷ میلیارد دلار از منابع بلوکه‌شده ایران با میانجی‌گری قطر انجام شده است، ضمن اینکه سوئیس و سازمان ملل نیز به‌عنوان کانال ارتباطی در این امر درگیر هستند.»

در این بین خبر آزادسازی اموال بلوکه شده ایران در کره جنوبی ادعایی است که به کررات در دولت روحانی و به خصوص در یک سالی که از عمر دولت رئیسی می گذرد، مطرح شده بود. تکرار این ادعا در دولت سیزدهم تا جایی پیش رفت که بسیاری از کارشناسان و اقتصاددانان آن را «ترفند سیاسی» برای مدیریت بازار ارز تلقی می کردند. چرا که هر زمان دلار در بازار آزاد شیب سعودی را طی کرده و در مسیر فتح کانال های بالای 30 هزار تومان بوده است به ناگاه خبر آزادسازی اموال بلوکه شده ایران در کره جنوبی، ژاپن و حتی خبر تسویه بدهی عراق سبب شده تا ارز به صورت موقت مدیریت شود. از این حیث «خبردرمانی» دولت و بانک مرکزی طی ماه های اخیر برای کنترل ارز نوعی بی اعتمادی را در بازار ایجاد کرده بود. اما تایید اخبار بازگشت 7 میلیارد دلار پول بلوکه شده ایران از دیروز یکشنبه بازار ارز را تحت تاثیر قرار داد. در همین راستا دلار که در اوایل هفته جاری وارد کانال 33 هزار تومانی شده بود و به دنبال ثبت رکورد جدیدی در دولت رئیسی با فتح کانال 34 هزار تومانی تا آخر هفته بود با این خبر (آزادی نمازی ها در ازای آزادسازی 7 میلیارد دلار پول بلوکه شده ایران) دوباره به کانال 32 هزار تومانی بازگشت. 

در همین راستا خبرگزاری فارس در مطلبی عنوان داشت: «با آزادسازی بیش از 7 میلیارد دلار از منابع ارزی بلوکه شده ایران و ورود ارز به کشور دوباره آرامش در بازار ارز حاکم خواهد بود و امکان دلالی واسطه‌گران ارزی کاهش می‌یابد.» همین تک جمله اعترافی است بر آنچه که این رسانه ها مرتبا از عدم تاثیر گذاری گشایش های دیپلماسی بر حوزه اقتصاد می گویند. البته در این بین برخی هم معتقدند که آزاد شدن این مقدار از پول های بلوکه شده ایران هم اثر مثبت جدی بر حوزه بازار ندارد چرا که دولت روحانی و به خصوص دولت رئیسی در این یک سال اخیر پپشاپیش با امید به آزاد شدن این اموال بلوکه دست به چاپ پول های بدون پشتوانه زده اند. 

ژست حقوق بشری یا تلاش برای تعدیل فضا؟

با خبر آزادی نمازی ها این سوال مطرح است که آیا تهران ذیل ادعای حقوق بشری این اقدام را انجام داده است یا به دنبال برخی اتفاقات در سه اخیر اخیر و تشدید فشارهای سیاسی بر جمهوری اسلامی، این تصمیم برای تعدیل فشارها صورت گرفته است؟

در این رابطه دیروز یکشنه کاظم غریب آبادی با اشاره به فرایند درمان و معالجه محمدباقر نمازی گفت: « وی به دلایل انسان‌دوستانه رفع ممنوع الخروجی شد.» به گزارش مدیریت ارتباطات و اطلاع رسانی معاونت امور بین الملل قوه قضائیه و ستاد حقوق بشر، کاظم غریب آبادی معاون امور بین‌الملل قوه قضائیه و دبیر ستاد حقوق بشر، در پاسخ به سوال یکی از خبرنگاران در خصوص چرایی آزادی محمدباقر و سیامک نمازی عنوان داشت: «محمدباقر نمازی به خاطر مسائل پزشکی و درمانی نزدیک به چهار سال است که خارج از زندان و در منزل خود در تهران به سر می برد. لذا با توجه به درخواست‌های مطرح برای ادامه معالجه در خارج از کشور و بنابر ملاحظات انسان دوستانه روز چهارشنبه گذشته از محمدباقر نمازی رفع ممنوع الخروجی به عمل آمد و هر زمانی که بخواهد، می‌تواند از کشور خارج شود.» غریب آبادی افزود: «در همین چارچوب، یک هفته مرخصی نیز به سیامک، فرزند وی داده شده تا بتواند با والدینش دیدار کند.»

علیرغم گفته های غریب آبادی باید این گزاره تحلیلی را هم در نظر گرفت که این اقدام ایران برای آزادی نمازی ها در چارچوب مسائل حقوق بشری، ذیل یک ژست انسان دوستانه می تواند فضای منفی کنونی علیه جمهوری اسلامی ایران با مرگ مهسا امینی تا حدودی تعدیل بخشد. لذا علاوه بر تاثیرات مثبت این اقدام برای کاهش فشارهای اقتصادی بر دولت رئیسی و مدیریت بازار ارز بی تردید آزاد کردن نمازی ها می تواند به ترسیم چهره بهتر در حوزه حقوق بشر از ایران کمک کند.

ارتباط معنادار سه آزادی

به دنبال خبر آزادی نمازی ها، انتشار خبر آزادی خلیل دردمند، حاجی ایرانی بازداشت شده در عربستان از عصر دیروز یکشنبه می تواند حکایت به مثبت شدن فضای منطقه ای هم با محوریت احیای روابط تهران – ریاض منجر شود. البته گفته می شود که یکی از شروط تهران برای آزادی نمازی ها هم به آزادی شدن دردمند باز می گردد. لذا بین این سه آزادی (آزادی نمازی ها، خلیل دردمند و آزادی پول های بلوکه شده ایران) ارتباط معناداری وجود ارد.

در همین رابطه شنبه شب در تماس‌های تلفنی جداگانه فواد حسین، وزیر امور خارجه عراق و بدر البوسعیدی، وزیر امور خارجه عمان با  حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه کشورمان خبر آزادی حاجی بازداشت شده ایرانی در عربستان سعودی به وزیر امور خارجه کشورمان اعلام شد.

پدر خلیل دردمند هم در گفت‌وگو با ایسنا با تایید این خبر که فرزندش عصر شنبه آزاد شده است، گفت: «شب گذشته (شنبه شب) پسرم پس از آزادی با ما تماس گرفت و حال او خوب است و در  صحت و سلامت به سر می‌برد .وی اکنون در هتلی در عربستان است و ان‌شاءالله با هماهنگی‌های انجام شده به زودی به کشور باز می‌گردد.»

در جریان مراسم حج امسال، خلیل دردمند، یکی از حجاج کشورمان پس از انتشار تصویری از سردار سلیمانی در کنار خانه خدا در توئیتر خود، توسط نیروهای امنیتی سعودی در مسجدالحرام به اتهام عدم رعایت شئونات حج  دستگیر شد و بیش از  دوماه در زندان به سر برد .

باز هم قطر، باز هم امیدوار

با رصد اخبار مربوط به آزادی محمدباقر و سیامک نمازی در ازای آزادسازی 7 میلیارد دلار پول بلوکه شده ایران در کره جنوبی به نظر می رسد که قطر به عنوان میانجی گر اصلی توانست این تبادل را با موفقیت انجام دهد. اگر چه قطری ها در نشست دوحه با تمرکز بر مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا موفق به حل اختلافات تهران و واشنگتن و نهایتا احیای برجام نشدند، اما گویا این کشور کوچک حاشیه خلیج فارس از هیچ تلاشی میانجی گرایانه ای دریغ نمی کند. خصوصا پس از این موفقیت، امیدهای دوحه برای ازسرگیری دور جدیدی از تلاش های میانجی گرایانه با هدف احیای برجام در دستور کار قطر قرار گرفته است. البته در این بین باید خاطر نشان کرد که دوحه بر خلاف رویه سابق این بار به جای تاکید بر احیای برجام سعی دارد با حل اختلافات حاشیه ای نظیر آزاد کردن زندانیان دوتابعیتی و نیز پول های بلوکه شده ایران، فضای مثبتی را برای ماموریت اصلی خود یعنی احیای برجام شکل دهد. 

پیرو همین نکته و به فاصله ساعاتی پس آزادی نمازی ها بود که وزیر امور خارجه قطر در تماسی تلفنی با همتای ایرانی خود درخصوص آخرین تحولات احیای توافق هسته‌ای رایزنی کرد. دیروز یکشنبه وزارت امور خارجه قطر در بیانیه‌ای اعلام کرد که شیخ محمد بن عبدالرحمن آل ثانی، وزیر امور خارجه قطر با حسین امیرعبداللهیان، همتای ایرانی خود تلفنی گفت‌وگو کرد. در این گفت‌وگوی تلفنی طرفین در خصوص روابط دوجانبه و آخرین تحولات مذاکرات احیای برجام تبادل نظر کردند. وزیر امور خارجه قطر گفت: «دوحه امیدوار به توافق ایران و آمریکا در راستای احیای برجام و رسیدن به توافقی عادلانه برای تمام طرف‌ها است.» شیخ محمد بن عبدالرحمن آل ثانی در ادامه گفت وگوی تلفتی خود تاکید داشت: «در توافق احیای برجام باید نگرانی های تمام طرف ها در نظر گرفته شود و این امر در راستای امنیت و ثبات منطقه خواهد بود.» 

به موازات این گفت وگوی تلفنی وزاری امور خارجه ایران و قطر، معاون وزیر امور خارجه دولت سیزدهم با دستیار وزیر خارجه قطر پیرامون آینده برجام دیدار و گفت‌وگو کرد. به گزارش وزارت امور خارجه قطر، محمد بن عبدالعزیز بن صالح الخلیفی، دستیار وزیر امور خارجه قطر در امور منطقه ای با مهدی صفری، معاون وزیر خارجه ایران در امور اقتصادی دیدار و گفت‌وگو کرد. در این دیدار درخصوص روابط دوجانبه تهران و دوحه و راه‌های گسترش آن ها به ویژه در زمینه سرمایه‌گذاری و اقتصادی رایزنی شد. بر اساس این گزارش، وزیران خارجه ایران و قطر نیز در خصوص روابط دوجانبه و آخرین تحولات احیای توافق هسته‌ای تلفنی گفت‌وگو کردند.

مجموعه این تلاش های قطر گویای آن است که دوحه با نزدیک شدن به زمان برگزاری مسابقات جام جهانی فوتبال در این کشور هر تلاشی برای تعدیل تنش و اختلافات را در دستور کار خود دارد، چه تلاش برای احیای برجام و چه احیای روابط ایران و عربستان سعودی؛ چرا که قطر تمام اعتبار و آبروی سیاسی و اقتصادی خود را روی میزبانی جام جهانی 2022 گذاشته است. لذا هر گونه ناامنی در منطقه می تواند تمام این سرمایه گذاری های کلان دوحه را به باد دهد. از این حیث قطر در ماه های اخیر جدی ترین بازیگر برای احیای برجام به شمار می رود. حتی در زمان حضور رئیسی در نیویورک نیز تلاش های میانجی گرایانه قطری ها در مقر سازمان ملل ادامه داشت. البته ناگفته نماند دوحه با میانجی گری در اختلافات تهران – واشنگتن و حتی احیای روابط ایران و عربستان می تواند به وزن دیپلماتیک خود در سطح منطقه و جهان بیفزاید.  

در مقابل نگاه دوحه، ایران از همان ابتدا تاکید کرده است که تلاش های دیپلماتیک برای آزاد کردن زندانیان دو کشور (ایران وآمریکا) هیچ ارتباطی به مذاکرات احیای برجام ندارد.  علیرغم این ادعای مقامات دولت رئیسی مبنی بر عدم ارتباط بین این دو مقوله مذاکرات باید پرسید که آیا دو دو حوزه مذاکرات با وجود استقلال از همدیگر بر روی دیگری اثرگذار نیست؟ آیا موفقت در مذاکرات برای آزاد کردن زندانیان دوتابعتی و آزاد شدن اموال بلوکه شده ایران نمی تواند اثری مثبت، ولو حداقلی روی مذاکرات احیای برجام دشته باشد؟

ایران و بازی هوشمندانه

درست در شرایطی که دولت بایدن ترمز مذاکرات با ایران در آستانه انتخابات کنست در سرزمین های اشغالی و نیز انتخابات میان دوره ای کنگره کشیده است و به موازاتش هم طی هفته های اخیر مرتبا در حال گسترش دایره تحریم ها علیه تهران است، جمهوری اسلامی با اقدامش برای آزاد کردن نمازی ها عملا فضا را به نفع خود تغییر داد. چرا که اینگونه استنباط خواهد شد که جمهوری اسلامی ایران بازیگر مخل مذاکرات نبوده است. یعنی به دنبال تاکید بر ادعای آمادگی تهران برای مذاکرات هسته ای، اقدام عملی در آزاد کردن نمازی ها می تواند به تلاش ها در زمینه ترسیم چهره ای مذاکره گریز یا حتی مذاکره ناپذیر از ایران پایان دهد و یا این تلاش ها را کم اثر کند. ضمنا ‌آنکه نباید فراموش کرد که با آزد کردن نمازی ها، تهران تواست فضا کنونی مذاکرات را از وخیم تر شدن دور کند و حداقل در فضا فعلی فریز و ثابت نماید.

البته در این بین تداوم سیاست دولت بایدن برای اعمال تحریم های بیشتر می تواند قدری محاسبات تهران را به هم بزرید، هر چند که به باور برخی از مقامات دولت سیزدهم اعمال تحریم از سوی آمریکا عملا بی فایده خواهد بود. کما اینکه مشاور تیم مذاکره کننده هسته‌ای معتقد است که آمریکا در حال حاضر سیاست فشار حداکثری را علیه ایران اعمال کرده است، بنابراین وضع تحریم‌های جدید بی معنی خواهد بود. 

محمد مرندی، مشاور رسانه‌ای تیم مذاکره کننده هسته‌ای کشورمان در گفت‌وگویی با شبکه راشاتودی و در پاسخ به سوالی درباره تحریم‌های جدید آمریکا علیه صادرات ایران و اینکه آیا این نشان دهنده یک شکاف جدید در روابط تهران و واشنگتن است، گفت: «ایالات متحده سیاست فشار حداکثری را علیه ایران اعمال کرده است و در واقع رئیس‌جمهور بایدن در حال دنبال کردن سیاست‌های دونالد ترامپ است. او تلاش می‌کند تا فشار اقتصادی را تا حد امکان افزایش دهد، چیزی که به عموم مردم آسیب می‌زند.»

مرندی ادامه داد: «این سیاست آمریکا است و ایران به تحریم‌ها عادت کرده است. بنابراین، تحریم‌های جدید بی معنی هستند. این تحریم‌ها هیچ تاثیری بر صادرات ایرانی‌ها ندارند. اما آمریکا تمام تلاش خود را برای خفه کردن ایران به کار می‌گیرد. این کشور رسانه‌های فارسی زبان متعددی در اختیار دارد و به همراه متحدان اروپایی و عربستان سعودی پول زیادی را علیه ایران هزینه می‌کنند و در هفته‌های گذشته آشکارا از مردم ایران می‌خواهند که دست به خشونت زده و به افسران پلیس حمله کنند.»

وی همچنین تصریح کرد: «این رسانه‌ها نیز اغلب در لندن مستقر هستند. ارتش سایبری آنها در آلبانی، فلسطین و عربستان به‌طور فعال از افراد خود می‌خواهند که به مردم خشونت و چگونگی ساخت کوکتل مولوتف را آموزش می‌دهند. آنها مردم را به خشونت دعوت می‌کنند. لذا این کشورها و آمریکا باید هزینه این کارها را پرداخت کنند.»

حال باید دید که اقدام تهران در آزادی نمازی ها می تواند در یک محاسبه هوشمندانه به تغییر معادلات بینجامد یا خیر؟/شرق