ایران در مسیر تعامل با توافق موقت دوفاکتو؟!

دیپلماسی ایرانی: از قبل هم مسجل بود که سفر هیثم بن طارق آل سعید تحولاتی را به همراه خواهد داشت. در چند روز اخیر انتشار چند خبر به‌صورت هم‌زمان حکایت از آن دارد که روند سیاست خارجی منطقه‌ای، پرونده هسته‌ای و... در مسیر منطقی‌تری حرکت می‌کند.

از یک‌سو به نقل از رسانه‌های داخلی اختلافات پادمانی تهران و آژانس در یک پروسه گام‌به‌گام در‌حال رفع‌شدن است. آن‌طور‌که مهر گفته، در جریان مذاکرات فنی اخیر میان سازمان انرژی اتمی کشورمان و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، پرونده یکی از مکان‌های ادعایی مطروحه آژانس (موسوم به آباده) حل‌وفصل شده است که به نظر این خبرگزاری، دومین پرونده از مکان‌های ادعایی از سوی آژانس است که بسته می‌شود. همچنین ادعاهای آژانس درباره کشف ذرات اورانیوم با غنای 83.7 نیز با توضیحات فنی ایران حل‌وفصل شده است.

در سوی دیگر منابع دیپلماتیک و دولتی کره جنوبی نیز از رایزنی مقامات سئول و واشنگتن برای آزادسازی پول‌های بلوکه‌شده ایران در بانک‌های کره خبر دادند. به گزارش روزنامه کره اکونومیک دیلی، منابع آگاه دیپلماتیک و دولتی در سئول مدعی شدند که مقامات کره جنوبی و آمریکا در‌حال رایزنی در چارچوب یک کارگروه‌ برای آزادسازی هفت‌میلیارد دلار پول‌ بلوکه‌شده ایران در بانک‌های کره هستند.

افرادی که در جریان این رایزنی‌ها بوده‌اند، گفتند که آزادسازی این پول‌ها ذیل شرایطی سخت‌گیرانه و تنها به‌منظور استفاده ایران از این مبالغ برای اموری مانند هزینه‌های عضویت سازمان ملل و خریداری واکسن کرونا انجام خواهد شد. یک مقام دولتی سئول گفت که «اگر همه چیز طبق برنامه پیش برود، انتظار داریم که روابط خدشه‌دار‌شده‌مان با ایران به‌طور چشمگیری بهبود پیدا کند». به گفته منابع مطلع، اگر رایزنی‌ها برای آزادسازی این پول‌ها موفقیت‌آمیز باشد، انتقال این مبالغ به شعب بانک‌های ایران در کشورهای خاورمیانه و نه مستقیما به ایران، امکان‌پذیر خواهد بود تا بر گردش و نحوه استفاده از آن نظارت شود.

در‌عین‌حال روند احیای مناسبات منطقه‌ای ایران در ایستگاه مصر هم توقف کرده و این بار قرار است که شاهد ازسرگیری روابط قاهره - تهران باشیم که با تلاش عمانی‌ها و سفر پادشاه این کشور و مواضع مثبت رهبری در مسیر رو به جلو حرکت می‌کند. در همین راستا علی بهادری‌جهرمی، سخنگوی دولت در نشست خبری دیروز سه‌شنبه عنوان کرد که «دولت برای از‌سرگیری و توسعه روابط با مصر آمادگی دارد و رئیس‌جمهور به وزارت امور خارجه مأموریت داده تا موضوع را به‌طور جدی پیگیری کند».

اما در‌این‌بین علاوه بر نقش‌آفرینی عمانی‌ها، عراق هم تلاش جدی دارد که هرچه زودتر روابط ایران و مصر احیای شود؛ کما‌اینکه به موازات تکاپوی‌های بن طارق، منابع خبری ادعا کردند که سیدعمار حکیم هم در سفرش به قاهره حامل پیام‌های تهران برای ازسرگیری روابط با مصر بوده است. دراین‌باره منابع سیاسی عراقی در گفت‌وگو با روسیا الیوم به جزئیات سفر عمار حکیم، رهبر جریان حکت ملی عراق، به قاهره و دیدار با مقامات ارشد مصر پرداختند.

این منابع با اشاره به چند نشست امنیتی میان مسئولان ایرانی و مصری در بغداد اعلام کردند که سیدعمار حکیم پیام ایران برای ازسرگیری روابط با مصر را به عبدالفتاح سیسی، رئیس‌جمهوری این کشور، منتقل کرده است. منابع عراقی افزودند که پیام ایران مثبت بوده است و پاسخ عبدالفتاح سیسی در این زمینه نیز مثبت بوده است. بر‌اساس این گزارش، هم‌زمان با سفر هیثم بن طارق، پادشاه عمان، به تهران و دیدار با مقامات ارشد کشورمان سیدعمار حکیم به قاهره سفر کرد و با مقامات این کشور دیدار و گفت‌وگو کرد.

پادشاه عمان موتور تنش‌زدایی را روان کرده است

مجموعه این اخبار و تحولات نشان از این دارد که پادشاه عمان موتور تنش‌زدایی را روان کرده است. در همین زمینه روزنامه عمان دیلی هم در گزارشی درباره نتایج سفر هیثم بن طارق، از موفقیت‌های گسترده در زمینه‌های مختلف به‌ویژه زمینه سیاسی گفت. از‌جمله مسائل موفقیت‌آمیزی که در این سفر به‌طور مستقیم اعلام شد، احیای روابط ایران و مصر است. موفقیت دیگر از دید این رسانه عمانی که در مرحله آتی رسانه‌ای می‌شود، متعلق به موضوع هسته‌ای ایران است که در مراحل بعدی نیازمند انعطاف بیشتری از سوی ایران و جامعه بین‌المللی به‌ویژه آمریکا است. در ادامه این گزارش آمده است که نتایج مذکور، همان مسیرهایی هستند که دنیا از دیپلماسی عمان انتظار دارد و سلطان عمان آن را ترسیم کرده و در پیش گرفته و همواره موفقیت‌های زیادی به ارمغان آورده است.

تورج نادریان هم در گفت‌وگو با «شرق» درباره تأثیر حضور بن طارق در تهران به شکل مشخص روی اخبار احتمال آزادسازی اموال بلوکه‌شده ایران تمرکز می‌کند که به نظر او، اخبار رسیده درباره تلاش مشترک سئول - واشنگتن برای آزاد‌کردن دارایی‌های بلوکه‌شده ایران در صورت صحت، حکایت از آن دارد که پادشاه عمان توانسته است که در پشت پرده، موضوع زندانیان دوتابعیتی ایرانی - آمریکایی را به نتیجه برساند. به‌همین‌دلیل از منظر این کارشناس، چون موضوع زندانیان دوتابعیتی احتمالا به نتیجه رسیده، کره جنوبی جرئت رایزنی با دولت بایدن برای تعیین تکلیف اموال ایران را پیدا کرده است. نادریان از سناریوی احتمالی دیگری به‌عنوان کلید آزادسازی اموال بلوکه‌شده ایران سخن به میان می‌آورد و در تبیین خود این گزاره را مطرح می‌کند که شاید روند مثبت در حل اختلافات پادمانی تهران و آژانس هم یکی از عوامل تعدیل سیاست‌های دولت بایدن در قبال ایران به‌منظور آزاد‌کردن بخشی از اموال بلوکه‌شده ایران باشد.

تحلیلگر حوزه بین‌الملل در ادامه گپ‌و‌گفتش با «شرق» قدری زاویه دید خود را تغییر می‌دهد و روی موضوع احیای روابط ایران و مصر تمرکز می‌کند و می‌گوید که «همه اعتبار این موضوع متعلق به عمان و شخص بن طارق نیست؛ بلکه باید نقش و سهم عراق را هم در احیای روابط تهران - قاهره دید»؛ کما‌اینکه با این خوانش، نادریان تأکید دارد که عراق هم تلاش جدی در ازسرگیری روابط ایران و عربستان به کار بست و بخش درخور‌توجهی از مذاکرات امنیتی به میزبانی بغداد جلو رفت. از همین منظر، کارشناس حوزه سیاست خارجی به مقوله امنیت ملی و تغییرات در «شعام» ورود می‌کند و تأکید دارد که برکناری علی شمخانی و روی کار آمدن علی‌اکبر احمدیان فقط به فاصله کمتر از یک هفته با انتشار مجموعه این اخبار نشان از این دارد دولت رئیسی نیاز به این پوست‌اندازی در شورای عالی امنیت ملی داشت.

در راستای همین ارزیابی تورج نادریان، علی بهادری‌جهرمی، سخنگوی دولت سیزدهم، دیروز سه‌شنبه از تغییرنکردن سیاست‌های تهران در مذاکرات هسته‌ای در سایه تغییر دبیر شورای عالی گفت. جهرمی با تأکید بر اینکه تغییر افراد سیاست‌ها اصولی را تعییر نمی‌دهد، به این نکته اذعان کرد که «توان و انگیزه تازه و روش‌های جدید می‌تواند مقوم و سرعت‌بخش به سیاست‌های اصولی و راهبرد‌های ثابتی باشد».

توافق موقت دوفاکتو؟!

با‌این‌حال نکته مهمی که می‌تواند محل بحث جدی باشد، به انتشار مجموعه این خبرها به‌عنوان مؤیدی بر گزاره «توافق موقت گام‌به‌گام» به‌صورت «دوفاکتو» برمی‌گردد. به این معنا که تهران و واشنگتن در زمینه‌های متعددی دست به تغییراتی زده‌اند تا در راستای سیاست گام‌به‌گام از تصاعد تنش جلوگیری کنند. از یک طرف ایران در حوزه پرونده فعالیت‌های هسته‌ای و اختلافات پادمانی با آژانس، آن‌هم در آستانه نشست فصلی شورای حکام در مسیر تعامل بیشتر با این نهاد (آژانس) حرکت می‌کند. به موازاتش تصمیم به آزادکردن برخی زندانیان دوتابعتی از اتباع فرانسوی گرفته؛ همچنین فرانسوی - ایرلندی، بلژیکی و احتمال توافق بر سر مبادله زندانیان دوتابعتی ایرانی - آمریکایی هست.

در‌عین‌حال با تغییر معنادار در سیاست خارجی منطقه‌ای، گرم‌ترکردن تعاملات منطقه‌ای را با عربستان، مصر، اردن، بحرین و و... را در دستور کار دارد و در مقابل هم دولت بایدن در هنگامه داغ‌شدن تنور انتخابات تلاش می‌کند با کنترل ارتباط با تهران در ریل منطقی یک توافق موقت کم در برابر کم را پیش ببرد و در ازای برخی تصمیات انجام‌شده تهران دست به واکنشی تشویق‌کننده مانند آزاد‌کردن پول‌های بلوکه‌شده ایران بزند.

 در همین راستا، اخبار ضد‌و‌نقیض درباره احتمال توافق موقت بین تهران و واشنگتن، نگرانی تل‌آویو را هم به دنبال داشته است؛ چنان‌ که آمیتای استاین، خبرنگار حوزه دیپلماسی شبکه رادیو و تلویزیون اسرائیلی «کان» نوشت: «نگرانی‌هایی در اسرائیل بابت گزارش‌هایی مبنی بر اینکه ممکن است اتفاقی در موضوع توافق هسته‌ای بین ایران و آمریکا در روز‌ها و هفته‌های آینده رخ دهد، به وجود آمده است». استاین معتقد است «نگرانی اصلی، توافقی موقت در بحث هسته‌ای است. به این معنا که ایران بخشی از فعالیت هسته‌ای خود را متوقف می‌کند اما توانایی‌های هسته‌ای خود را در دستان خود نگه می‌دارد و در ازای آن لغو تحریم‌ها را از آمریکا دریافت خواهد کرد». خبرنگار کان تأکید دارد که «دولت آمریکا در هفته‌های اخیر درباره امکان چنین توافق موقتی بحث کرده و پیام‌هایی بین ایران و آمریکا درباره موضوع هسته‌ای رد‌و‌بدل شده است».

اما جلال میرزایی در گفت‌وگو با «شرق» بر‌خلاف گزاره فوق، اعتقادی به احتمال توافق موقت و گام‌به‌گام، ولو به‌صورت دوفاکتو ندارد؛ چرا‌که از منظر این نماینده سابق مجلس، اگر‌چه اخبار مثبت چند روز اخیر می‌تواند بستر مناسبی را برای تعیین تکلیف پرونده‌های مهم سیاست خارجی ایران از برجام گرفته تا فعالیت‌های هسته‌ای و‌... فراهم کند‌ اما لزوما به‌معنای حصول توافق حتمی به شکل توافق موقت گام‌به‌گام، چه به‌صورت توافق کم در برابر کم یا توافق بیشتر در برابر بیشتر نیست. این استاد دانشگاه در ارزیابی دقیق‌تر تحولاتی که بعد از سفر بن‌طارق به ایران روی داد، به شکل مشخص روی اخبار واصله در رابطه با تلاش کره‌جنوبی برای آزاد‌کردن اموال بلوکه‌شده ایران تمرکز می‌کند و آن را یک پالس دیپلماتیک مثبت از جانب دولت بایدن می‌داند که اگر ایران در مسیر تعامل گام‌های جدی و عینی بردارد، احتمال مهیا‌شدن بستر برای انجام مذاکرات فراهم است که البته از منظر میرزایی، مذاکرات احتمالی پیش‌رو دیگر روی احیای توافق 2015 نخواهد بود؛ چراکه به زعم او، توافق پیشین در شرایط کنونی انتظارات هیچ‌یک از طرفین را برآورده نمی‌کند.

نماینده مجلس دهم در ادامه تحلیل خود به عامل بسیار مهم‌تری یعنی «نگرانی شخص رئیسی از هزینه سیاسی برای حمایت از مذاکره و توافق» اشاره دارد و معتقد است که «چون رئیسی مانند حسن روحانی با صراحت، حمایت جدی از تیم سیاست خارجی و مذاکره‌کننده هسته‌ای ندارد و سعی می‌کند احیای برجام و تداوم مذاکرات به هزینه سیاسی برای وی منجر نشود، بر عملکرد وزارت امور خارجه اثر گذاشته است». این تحلیلگر ارشد حوزه بین‌الملل، اقتضائات سیاست خارجی در عمر دو‌ساله دولت سیزدهم را تلفیقی از دور‌زدن تحریم، لغو تحریم، رفع تحریم و خنثی‌سازی تحریم می‌داند. با‌این‌حال میرزایی دولت سیزدهم را در عرصه سیاست خارجی سردرگم ارزیابی می‌کند که با مشکلاتی همچون مباحث اقتصادی نیز دست‌به‌گریبان است.

البته میرزایی این را هم متذکر می‌شود که شخص رئیس‌جمهور، برخی از وزرای کابینه و جریان‌های فشار بیرون از دولت، کماکان اعتقاد دارند که می‌توانند بدون مذاکره، بدون احیای برجام و صرفا با تکیه بر مناسبات منطقه‌ای مانند احیای روابط با عربستان و تقویت تعامل با شرق یعنی کشورهای همسایه، روسیه و چین، همه مشکلات تجاری، اقتصادی و معیشتی کشور را حل کنند. این در حالی است که این استاد دانشگاه اذعان دارد‌ «دولت رئیسی بر‌خلاف موضع‌گیری رسمی و اعلامی، در خفا به این واقعیت رسیده است که بدون احیای برجام و لغو تحریم‌ها، اتفاق بسیار مشخصی برای کشور در حوزه دیپلماسی اقتصادی روی نخواهد داد».

در سایه نگاه آسیب‌شناسانه‌ای که جلال میرزایی عنوان کرد، نیسان رافتی هم در روزنامه اماراتی «نشنال» تأکید کرد: «اطمینان دولت رئیسی و تهران به بهبود مناسبات منطقه‌ای بدون حل بحران‌های داخلی و نیز تعیین تکلیف برجام نمی‌تواند به دستاورد ملموسی برای رئیسی در خروج از بحران منجر شود». رافتی در نوشته خود چنین آورده که «پس از ماه‌های التهابات، تهران چندین هفته گذشته را صرف تلاش برای تحکیم دستاورد‌های دیپلماتیک در خارج از کشور کرده است».

این نویسنده به مجموعه اتفاقاتی مانند پایان قطع روابط با ریاض با میانجیگری چین، انتصاب سفیر در امارات متحده عربی برای اولین بار پس از سال ۲۰۱۶، سفر رئیسی به سوریه، بازگشت بشار اسد به اتحادیه و میانجیگری برای بهبود روابط تهران و قاهره اشاره دارد که مجموعه این رفتارها به ادعای این نویسنده، در قالب افول ایالات متحده و اروپا و صعود شرق و خاورمیانه از نظر جریان رادیکال در حلقه‌های تصمیم‌گیری ایران بازمی‌گردد که می‌تواند در برابر انزوا، برای ایران فرصت اقتصادی و دیپلماتیک فراهم کند. نیسان رافتی در مطلب خود این سؤال را مطرح می‌کند که آیا چنین روندی در برابر چالش‌های داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی می‌تواند موفقیت بالایی داشته باشد؟

این نویسنده در ادامه ارزیابی خود به این موضوع اشاره دارد که ظاهرا هدف ایران از بهبود روابط با عربستان سعودی و دیگر همسایگان خلیج فارس، تعمیق روابطش با روسیه و چین و فراهم‌کردن فضای دیپلماتیک با آژانس، سود اقتصادی است که به آن نیاز دارد. با‌این‌حال رافتی می‌گوید «با توجه به مقیاس چالش‌هایی که دولت سیزدهم همچنان در داخل با آن مواجه است و شکاف در برابر غرب، احتمالا این اقدامات آورده‌ای واقعی برای ایران نداشته باشد».

در سایه چنین وضعیتی، میرزایی هم در ادامه آنچه قبل‌تر به آن اشاره کرده بود، تصریح می‌کند که «رئیسی سعی دارد از سیاست خارجی ماهی خود را بگیرد، بدون آنکه خیس شود و این شدنی نیست». نماینده ادوار مجلس در ادامه گفت‌وگوی خود با «شرق» ذیل یک صراحت کلامی تأکید می‌کند: «رئیسی یک بار برای همیشه باید تکلیفش را با جریان‌های سیاسی حامی خود روشن کند؛ یا باید برای اداره و مدیریت کشور هزینه کند و به سمت مذاکره، احیای برجام و لغو تحریم‌ها برود و در این راستا امتیازهایی را هم بدهد که ممکن است به همین واسطه رئیسی لاجرم هزینه و گسل سیاسی با برخی از جریان‌های اصولگرا پیدا کند که برای بهبود وضع کشور این شکاف و عبور رئیسی از طیف رادیکال اجتناب‌ناپذیر است» یا اینکه از دید میرزایی، «دولت سیزدهم اگر به دنبال راضی‌کردن همه جریان‌های حامی خود است و از هزینه‌کرد سیاسی واهمه دارد، باید از هم‌اکنون شرایط را سخت دید».

با تحلیلی که عنوان شد، این استاد دانشگاه مواضع اخیر رهبری در قبال سیاست خارجی و نیز تغییرات «شعام» را نه لزوما به‌معنای انعطاف دیپلماتیک و آماده‌شدن برای توافق‌های احتمالی می‌داند و نه ضرورتا آن را مساوی با تقابل و تنش تعبیر می‌کند. میرزایی از یکدستی بیشتر با هدف هماهنگی پررنگ‌تر برای سناریوهای پیش‌رو می‌گوید که می‌تواند به «توافق» یا «تنش» ختم شود؛ چون به زعم او مجموعه تحولات مثبت حکایت از توافق و تعامل دارد و در سوی دیگر برخی اخبار هم می‌تواند گزینه ناملایمات را به ذهن متبادر کند. پس این نماینده ادوار معتقد است تهران سعی دارد با این تغییرات برای هر سناریویی آماده‌تر باشد.