ناتوانی طالبان در حکومتداری، تنش با همسایگان را اجتناب ناپذیر می کند

دیپلماسی ایرانی – هفته گذشته با حوادث تلخی در مناسبات ایران و افغانستان همراه بود. حوادثی که به نظر می رسد با هدف ایجاد تنش بین تهران و کابل، ذیل تحریک مردم افغانستان صورت گرفته است. برای بررسی دقیق تر تحولات هفته گذشته و نیز ارزیابی آینده روابط تهران – کابل، گفت‌وگویی با محسن روحی صفت، رایزن سابق اقتصادی ایران در مالزی، سرپرست سابق سرکنسول گری جمهوری اسلامی ایران در مزار شریف، پیشاور، قندهار، رئیس سابق ستاد افغانستان و کارشناس مسائل شبه قاره و جنوب شرق آسیا انجام شده  است که در ادامه می‌خوانید:

به باور شما دلیل یا دلایل حمله هفته گذشته به امکان دیپلماتیک ایران در افغانستان چیست؟

دلیل محوری به تبعات ناشی از حکومت طالبان در جامعه افغانستان باز می گردد.

چطور؟

ببینید. همانگونه که بارها عنوان شده است در جامعه سیاسی - اجتماعی افغانستان هیچ قومی در اکثریت قرار ندارد. بنابراین حکومت زمانی می‌تواند به یک مشروعیت در این کشور دست پیدا کند که فراگیر و متشکل از همه احزاب، جریان ها، اقوام و مذاهب باشد. در این صورتی است که حکومت و دولت در افغانستان می تواند مشروعیت سیاسی، اجتماعی و دیپلماتیک پیدا می‌کند. حال با توجه به اینکه حکومت طالبان بدون مشارکت دادن سایر اقوام و مذاهب عملا حکومتی غیردموکراتیک را در افغانستان شکل داده است و در این مدت هم این حکومت اقدامات و تصمیماتی را با محوریت محدود کردن فضای سیاسی، اجتماعی، رسانه‌ای و ... در افغانستان شکل داده است، سبب شده که جامعه این کشور خود به خود به جامعه ای نگران و همچنین قدری عصبی بدل شود. در این شرایط طبیعی است که جامعه نسبت به کوچکترین اتفاقی که بخواهد وجهه ملی آنها را خدشه کند واکنش نشان خواهد داد.
 
نقش طالبان علاوه بر تشدید نگرانی و عصبیت جامعه افغانستان را در تحریک مردم برای حمله به اماکن دیپلماتیک ایران چگونه اریابی می کنید؟

تحریک مردم می تواند کار هر کسی و هر جریانی باشد. وقتی ما با این وضعیت در جامعه افغانستان مواجه باشیم بی شک سعی می شود با یک برنامه ریزی دقیق و با ساختن تصاویر، عکس ها و ویدیوهای دستکاری شده اینگونه عنوان شود که مهاجرین افغان در ایران مورد آزار قرار می گیرند تا با این اقدامات عصبانیت مردم افغانستان ضد حکومت طالبان با حمله به اماکن دیپلماتیک ما علیه جمهوری اسلامی تخلیه شود. 

در این بین شاهد دستگیری افرادی که مبادرت به گلباران کردن اماکن دیپلماتیک ایران در افغانستان کرده اند، بودیم؛ اقدامی که توسط طالبان انجام شد است. آیا این امر نشان نمی دهد طالبان در پشت پرده تنش های اخیر بوده است؟

واقعیت امر این است که زمانی که دوره اول حکومت طالبان با حمایت پاکستان و خصوصا I.S.I در افغانستان شکل گرفت، هدف اصلی آن ایجاد مزاحمت و ناامنی در کنار مرزهای ایران بود، بدون آنکه مزاحمتی برای منافع آمریکا ایجاد کند. از این جهت بود که اولین قراردادی که در حکومت اول طالبان امضا شد، امضای قرارداد انتقال خط لوله گاز توسط یک شرکت آمریکایی از ترکمنستان به پاکستان بود. در همین رابطه آمریکا حدود چند میلیون دلار پیش قسط هم برای اجرایی کردن این قرارداد به طالبان دادند. بنابراین جهت گیری اولیه حکومت طالبان یک جهت گیری ضدآمریکایی نبود، بلکه آنچه در ایدئولوژی این جریان نهفته است تقابل جدی با حکومت هایی مانند جمهوری اسلامی ایران است. لذا مدیریت این موضوع به خصوص از طرف تهران بسیار مهم است. واقعا باید مقامات جمهوری اسلامی ایران در این راستا دقت عمل و هوشیاری لازم را داشته باشند و به دور از احساسات و برخی تحلیل های سطحی، شرایط را در افغانستان به شکل جدی مورد ارزیابی قرار دهند. 

امکان سوء استفاده های بعدی را ذیل تقابل دو ملت تا چه اندازه جدی می دانید؟

به واقع ملت ایران و افغانستان از اساس دارای یک فرهنگ، یک باور و یک ریشه تاریخی هستند. لذا ایران هیچگونه خصومتی با مهاجرین افغانستانی نداشته و ندارد، همانگونه که هیچ حکومتی با هیچ کدام از اقوام و اتباع دیگر کشورها ندارد. ما باید روی این نقاط مشترک کار کنیم تا فضای چنین سوء استفاده هایی در آینده سلب شود.

با اینحال اخیرا علاوه بر عدم تمایل طالبان برای باز کردن میل های مرزی مشترک با ایران، تصاویری هم در خصوص برنامه این حکومت پیرامون تمامیت ارضی ایران هم دیده شده است. با این نکات شما آینده پرتنشی با طالبان را متصورید؟  

اگرچه اخیراً برخی ویدئو ها و مواضعی از جانب مقامات طالبان در خصوص جمهوری اسلامی ایران مطرح شده است اما نباید آن را به کل حکومت و بدنه طالبان تسری داد. به هر حال در هر ساختاری برخی افراد دیدگاه های تندتری دارند که بدون هماهنگی با دیگر مقامات مطرح می کنند. به ویژه که طالبان یک جریان متشکل، منسجم و یکدست نیست، بلکه در آن برخی گروه‌های تندروتر وجود دارند که نگاه مثبتی به ایران ندارند. اما نکته و اشکال کار جای دیگری است.

اشکال کار کجاست؟

مشکل اینجاست که در این بین متاسفانه جمهوری اسلامی ایران در حفظ و حمایت از حکومت قبلی افغانستان تلاش جدی نداشت. اکنون که آن دولت کنار رفته است باید شرایط را به سمتی پیش برد که جهت گیری طالبان به سمت تقابل با ایران نباشد تا بتوان فضای کنونی را کنترل و مدیریت کرد.

ولی برخی کشورها از چین گرفته تا روسیه و پاکستان عملا به پذیرش رسمی طالبان کمک می کنند. در چنین شرایطی تهران توان مدیریت وضعیت را دارد؟

واقعیت این است که فعلاً حکومت طالبان یک واقعیت «دوفاکتو» در عرصه دیپلماسی جهان است. یعنی اگر چه برخی کشورهای محدود مانند روسیه، پاکستان و یا چین یک پذیرش دیپلماتیک حداقلی برای حکومت طالبان قائل شده اند، اما فعلا رسمیت دادن به حکومت طالبان توسط هیچ کشوری اجرایی نشده است. البته به دلیل عملکرد طالبان در جامعه افغانستان من بعید می دانم که حداقل در کوتاه مدت و حت میان مدت شاهد به رسمیت شناختن این حکومت توسط کشورهای همسایه، جامعه جهانی و سازمان ملل باشیم.

به کم کاری ایران در حمایت از دولت قبلی افغانستان اشاره کردید. پیرو این نکته تا چه اندازه خوانش غلط تهران از تحولات افغانستان سبب پدید آمدن این شرایط شده است؟

 برای پاسخ به این سوال جا دارد کالبد شکافی دقیقی در خصوص برخی تحلیل های جریان های سیاسی، رسانه ها و احزاب در داخل ایران نسبت به حکومت طالبان داشته باشیم. متاسفانه این جریان ها و افراد با خوانش تحولات خاورمیانه به خصوص سوریه و عراق ارزیابی غلطی از حکومت طالبان و تحولات افغانستان داشتند. درصورتی که افغانستان و طالبان به شدت متفاوت از سوریه، عراق و کل خاورمیانه است، همان گونه که طالبان هم اساساً تفاوت های ماهوی و جدی با جریان های رادیکال در خاورمیانه دارد. متاسفانه همین ارزیابی خاورمیانه ای در ایران از افغانستان سبب شد به جای تحلیلی درست یک نگاه ایده آل به طالبان داشته باشیم؛ طالبانی که امروز خود را به جامعه افغانستان تحمیل کرده است. لذا جمهوری اسلامی ایران، حداقل با هدف حفظ روابط و مناسبات با افغانستان هم که شده باید رفتارهای حکومت طالبان را کنترل کند تا حداقل از افزایش میزان مهاجرین به ایران جلوگیری کرده و شرایط را قدری تعدیل بخشد که فشار کمتری به جامعه افغانستان وارد شود. از این منظر نگاه ایران به طالبان باید یک نگاه سلبی باشد، نه ایجابی. یعنی ایران باید خود را از برخی فتنه ها، تله ها و دام ها دور کند.

با این نگاه طالبان تا چه اندازه قابل کنترل است؟

باید این واقعیت را در نظر گرفت که به دلیل گسل ایدئولوژیک بین حکومت طالبان و تقابل جمهوری اسلامی ایران احتمالاً تنش اجتناب ناپذیر است. در عین حال طالبان اساساً مهارت، دانش و توان حکومتداری در عصر جدید را ندارند. لذا چون این توان در طالبان دیده نمی شود قطعاً به تنش های منطقه ای و جهانی ختم خواهد شد. ضمن اینکه ایران کشوری که مورد طمع قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای بوده است. در نتیجه این بازیگران از هر فرصتی برای ایجاد آشوب، فتنه و ناامنی در ایران نهایت استفاده را خواهند برد. با ابن اوصاف احتمال تحریک طالبان علیه ایران هم وجود دارد.

راه حل چیست؟

به اعتقاد من مقامات جمهوری اسلامی ایران به خصوص در حوزه افغانستان باید از هم اکنون هزینه های سیاسی و دیپلماتیک این مسئله را پرداخت کنند تا در آینده چالش‌های جدی شکل نگیرد. چون اگر در خصوص عراق هزینه هایی را از قبل می دادیم شاهد آن جنگ تحمیلی نبودیم. بنابراین برای پیشگیری از تکرار اتفاقات در عراق برای افغانستان باید از هم اکنون مقامات طالبان را نسبت به مسائل مرزی، حدود و ثغور، آبراه های مشترک، مهاجرین، تجارت، مسائل امنیتی و خط قرمزهای ایران آگاه کرد./ شرق