مذاکرات وین و دو بن بست!

دیپلماسی ایرانی: رئیس سیاست خارجی اتحادیه اروپا از توقف این مذاکرات به علت "عوامل خارجی" خبر داد و گفت که متن توافق آماده و روی میز است. منظور بورل از عوامل خارجی معطوف به عامل روسی است که بعد از جنگ اوکراین خواستار مصونیت کامل از تحریم‌های غرب علیه خود در روابط تجاری، نظامی و هسته‌ای با ایران شده است. در همین حال، انریکه مورا نیز از توافق بر همه چیز می‌گوید اما طرف ایرانی از لاینحل ماندن مسائلی انگشت شمار آما بنیادین خبر می‌دهد و سخنگوی وزارت امور خارجه توقف مذاکرات را فرصتی برای حل و فصل مسائل باقیمانده می‌داند.

حالا با توجه به اظهارات طرف ایرانی و هماهنگ کننده برجام، مذاکرات با دو بن بست مواجه است و این دو بن بست هم دیگر از طریق مذاکره و مباحثه در وین شکسته نمی‌شود. از یک هفته پیش ترویکای اروپایی لزومی برای ادامه مذاکرات ندیده و مذاکرات را ترک کردند و دو هیات ایرانی و آمریکایی هم به راه حلی برای مسائل باقی مانده نرسیدند. این مسائل به گفته منابع ایرانی، تضمین‌های اقتصادی، نحوه رفع برخی تحریم‌ها، درخواست ایران برای خارج ساختن سپاه از لیست سیاه است. آمریکا که این خواسته آخر ایران را بی‌پاسخ گذاشته بود، دو روز پیش جواب منفی داد و اعلام کرد که به دلیل حساسیت افکار عمومی قادر به این کار نیست و انجام را را مشروط به تغییر رفتار منطقه‌ای سپاه کرد که ایران هم بر غیر قابل مذاکره بودن این مساله تاکید کرد. اینجا بن بست مذاکراتی اول شکل گرفته است.

اما بن بست دوم هم نتیجه درخواست روسیه برای مصونیت کامل از تحریم‌های آمریکا است. در مورد بن بست نخست باید گفت که بخشی از مسائل باقیمانده تقریبا قابل حل هستند، اما حل مساله تحریم سپاه مستلزم کوتاه آمدن یکی از دو طرف است و راه حل سومی چندان قابل تصور نیست. ایران تاکید می‌کند که مسائل باقیمانده جزو خطوط قرمز است و از آن‌ها کوتاه نخواهد آمد و آمریکا نیز به دلایل داخلی و خارجی تمایلی به خارج ساختن نام سپاه از لیست تروریستی خود ندارد.

حالا فرض را بر آن می‌گیریم که بالاخره بن بست نخست به نحوی شکسته شود و دو طرف طی مذاکراتی به واسطه میانجیگران به راه حلی برسند؛ اما بن بست ایجاد شده به وسیله روسیه به این راحتی قابل شکسته شدن نیست و به تحولات جنگ اوکراین گره خورده است. نگارنده ده روز قبل از وقوع جنگ و در حالی که هنوز وقوع یا عدم وقوع آن در هاله‌ای از ابهام بود، طی یادداشتی با عنوان "توقف برجام در ایستگاه اوکراین" نسبت به تاثیر این بحران بر مذاکرات وین هشدار داد و با ذکر نشانه‌هایی بیان داشتم که موضع روسیه در این مذاکرات در حال تغییر است؛ البته در در آن روزها اکثر قریب به اتفاق تحلیل‌گران و ناظران نافی تاثیر بحران اوکراین بر مذاکرات وین بودند و می‌گفتند ارتباطی میان دو قضیه وجود ندارد، اما بنده بر خلاف آن اعتقاد داشتم و گفتم که سرنوشت مذکرات وین با سرنوشت بحران اوکراین گره خورده است و امروز هم صحت این گزاره روشن شده است.

حالا روسیه در این شرایط که تحت سخت‌ترین فشارهای سیاسی و اقتصادی غرب است، احیای برجام را به نفع خود نمی‌داند؛ به این معنا که مسکو اکنون عدم توافق را پس از جنگ اوکراین دارای منافع بیشتری برای خود از توافق و منع اشاعه می‌داند. از این رو، با طرح دریافت تضمین‌های مکتوب از آمریکا مذاکرات را با بن بست مهمی مواجه کرده است. واشنگتن به دو دلیل این خواسته روسیه را اجرا نمی‌کند؛ نخست این که صرفا مساله روابط تجاری ناچیز تهران و مسکو نیست بلکه این معافیت نوعی راه گریز مهم روسیه از تحریم‌های بین‌المللی از کانال ایران خواهد بود و دوم این که همین گریزگاه منافعی اقتصادی فراتر از برجام عاید ایران خواهد کرد. البته به نظرم، این خواسته روسیه صرفا بهانه‌ای برای جلوگیری از توافق است و حتی اگر هم تضمین‌هایی داده شود، باز خواسته اصلی روسیه عدم توافق به دلایلی مهم‌تر از مساله تضمین است.

هر چند آمریکا و ایران دو طرف اصلی برجام هستند و بقیه حکم شهود را دارند، اما سازوکار برجام عملا هر گونه تصمیم‌گیری را منوط به موافقت همه اعضا کرده و جدا از آن هم روسیه بخشی از اجرای توافقات فنی از جمله ارسال و تبدیل اورانیوم غنی شده است. به همین علت، از لحاظ فنی بدون موافقت روسیه این بن بست شکسته نمی‌شود؛ مگر این که ایران و آمریکا، روسیه را دور بزنند. تهران بسیار بعید است به علت پیامدهای مهم آن از جمله در مناطق حساسی چون سوریه، قفقاز و خلیج فارس فراتر از سازوکار برجامی مسکو را دور بزند و از این رو، طی چند روز اخیر از ضرورت "توافق جمعی" سخن می‌گوید.

به هر حال هر روز شرایط توافق سخت‌تر می‌شود و باید دید چه خواهد شد.