چالش های بحران افغانستان برای ایران

نویسنده: حسن حمزه، کارشناس مسائل کشورهای عربی

دیپلماسی ایرانی: افغانستان در آینده ای نزدیک می تواند با توجه به سابقه روابط آشفته بین ایرانیان و شبه نظامیان افراطی از جمله طالبان، به عرصه ای برای رقابت عربستان و ایران تبدیل شود. ایران از جدی بودن این موضوع آگاه است، بنابراین در تلاش است تا استراتژی خود را با واقعیت های منطقه هماهنگ کند؛ اما پیچیده بودن ساختار تصمیم گیری در ایران و همزمانی این رخداد با بحران اقتصادی ناشی از تحریم¬ها، کمبود منابع مالی، تنش با آمریکا و انتقال قدرت در ایران مانع اتخاذ موضع روشن از سوی ایران در تعامل با این بحران شده است.

از سوی دیگر عربستان علیرغم تلاش های محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان برای فاصله گرفتن پادشاهی سعودی از هویت افراطی که تاریخ این کشور با آن همزاد شده، به حمایت از شبه نظامیان ضد ایرانی و شیعه در مثلث مرزی ایران یعنی افغانستان و پاکستان به ویژه در جنوب پاکستان ادامه داده است. 

محمد جواد ظریف نسبت به چالش¬هایی که افغانستان می تواند برای ایران به وجود آورد هشدار داد و گفت: اگر ایران به خوبی گام برندارد و اجازه دهد طالبان در نزدیکی مرزهای خود به دشمن تبدیل شوند، من فکر می کنم برخی از کشورهای عربی حوزه خلیج فارس به همراه ایالات متحده تلاش خواهند کرد برای تضعیف تهران و منحرف کردن توجه این کشور از عراق و دیگر کشورهای عربی از طالبان حمایت و آن را تأمین مالی کنند. بزرگترین تهدید برای ما تشکیل یک رژیم سیاسی ضد ایرانی در افغانستان خواهد بود.  

محتمل است که سعودی ها از طالبان در افغانستان به مثابه تهدیدی راهبردی برای ایران چون تهدید حوثی ها برای عربستان استفاده کنند. قبل از حمله آمریکا به افغانستان در سال 2001، عربستان سعودی یکی از 3 کشوری بود که تسلط طالبان بر این کشور را به رسمیت شناخت و این را فرصتی برای ناامن کردن مناطق مرزی ایران برشمرد.

اما اکنون تغییرات زیادی در تحولات منطقه و جهان نه تنها در دو دهه گذشته بلکه در چند سال اخیر و از زمانی که عربستان سعودی و برخی از مقامات دولت ترامپ، مانند جان بولتون ، مشاور سابق امنیت ملی که در تلاش برای دامن زدن به شورش های قومی در داخل ایران بودند، رخ داده است. از سوی دیگر به جرأت می توان گفت که نه افغانستان یمن است و نه طالبان همان انصار الله.

به سخن دیگر، طالبان که اکنون از القاعده فاصله گرفته و با داعش روبه رو است، از نظر ایدئولوژیک خود را به عربستان سعودی نزدیک می بیند و این امر نقشه سعودی ها را برای اجراح هر طرحی که در افغانستان به آنها برای مقابله با نقش ایران در یمن یاری کند، تسهیل می کند. در این راستا انتظار می رود جنبش طالبان از عربستان سعودی به عنوان فرصتی ارزشمند در سال¬های آینده برای کسب حمایت به منظور تسلط بر این کشور بهره ببرد.

این احتمال نیز وجود دارد که طرف هایی مانند ترکیه و قطر وارد عرصه درگیری در افغانستان شوند. نبردهای نیابتی احتمالاً کمتر خواهند بود اما تمرکز بر نبردهای اقتصادی و فرهنگی خواهد بود که در آن ماهیت اتحادها تفاوت چشمگیری با گذشته خواهد داشت.

حمایت از طالبان برای محمد بن سلمان ممکن است دشوار باشد، زیرا او سعی می کند جامعه بین المللی را متقاعد کند که پادشاهی سعودی از خط اسلام افراطی که الهام بخش گروه های جهادی مانند «جنگجویان افغان» بوده،  خارج شده است. 

تاکنون بعید است که اقدامات عربستان سعودی برای آرام سازی طالبان و تسهیل راه حل مسالمت آمیز برای درگیری های افغانستان، این کشور را به طالبان نزدیک کرده باشد. کنفرانس مکه برای صلح افغانستان که توسط اتحادیه جهان اسلام، ماه ژوئن در عربستان برگزار شد خشونت های اخیر را غیرقابل توجیه توصیف و آن را محکوم کرد و تأکید کرد که نمی توان آن را جهاد توصیف کرد.

در این زمینه، آناتول لوین، پژوهشگر حوزه اورآسیا می گوید: اگر افغانستان به وضعیت قبل از 11 سپتامبر 2001 یعنی زمانی که طالبان با هزاره های شیعه و ازبک های ترک در جنگ بودند برگردد، مطمئناً ایران و ترکیه در جبهه مقابل صف آرایی خواهند کرد؛ به ویژه اگر عربستان حمایت خود را از این جنبش به عنوان ابزاری برای حمله به ایران از سر بگیرد.

وی افزود: اماتصور می شود که اجماع منطقه ای بتواند با موفقیت طالبان را تحت فشار قرار دهد تا به خودمختاری مناطق اقلیت احترام بگذارند.

در مجموع می توان گفت که ایران در مواجهه با بحران افغانستان با چالش¬های جدی روبه رو است که از آن جمله می توان به بحران پناهندگان اشاره داشت. اکنون بیش از 2 میلیون مهاجر افغان در ایران سکونت دارند که این بحران بر تعداد آنها خواهد افزود. برای ایران، که خدمات آموزشی و بهداشتی به آنها ارائه می دهد بار اقتصادی بزرگی خواهد بود. چالش دیگر خطرات امنیتی است؛ چرا که ممکن است حکومت طالبان در افغانستان این کشور را به دشمن ایران تبدیل کند. ایران باید یک استراتژی دفاعی جدید برای خود در تعامل با این بحران تدوین کند که نیازمند عزم ملی است. چنین شرایطی ایجاب می‌کند که مقامات تصمیم گیر استراتژی جدید بر اساس شرایط جدید منطقه اتخاذ کنند. بدون تردیدکلیاتی که اکنون به‌عنوان سیاست ایران در منطقه مطرح می‌شده، پاسخگوی تحولات جدید نخواهد بود.