اجلاس ناتو و تلاش برای ترمیم شکاف درمناسبات با ترکیه

نویسنده: الیاس واحدی، کارشناس مسائل ترکیه و قفقاز

دیپلماسی ایرانی: اجلاس سران کشورهای عضو سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) در ۱۴ ژوئن 2021 در مقر ناتو در بروکسل، برای رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه و هیأت همراهش، افزون بر ارائه دیدگاه ها و انتظارات کشورشان از این ساختارامنیتی یورو – آتلانتیکی، فرصت دیدار و مذاکره با سران 10 کشور از جمله آمریکا، انگلیس، فرانسه،آلمان، یونان و ... را فراهم کرد. در این اجلاس، اعضای موسس ناتو سعی داشتند با اعلام مواضع خوشبینانه، دولت ترکیه و فضای افکار عمومی این کشور را برای مسئولیت پذیری بیشتر ترکیه در ساختار ناتو راغب سازند ولی مشکلات ترکیه با سازمان ناتو به صورت کلی و با برخی اعضای بزرگ این سازمان مانند آمریکا، فرانسه و یونان به قدری زیاد و برخی به اندازه ای عمیق هستند که به نظر نمی رسد با فرستادن سیگنال های مثبت از سوی سران ناتو، این مشکلات بر طرف شود. در ادامه برخی از مهمترین مسائل ترکیه با اعضای ناتو تشریح می شوند: 

چتر امنیتی ضعیف ناتو بر سر ترکیه: 

ناتو به مثابه یک ساختار امنیتی – نظامی و یک چتر امنیت بر سر کشورهای عضو ومنافع آنها، برابر ماده 5 پیمان، باید تهدید نظامی علیه ترکیه را به مثابه تهدید علیه تمام اعضای ناتو تلقی کند. ولی در جریان تنش نظامی ترکیه و روسیه در محیط سیاسی سوریه، ناتو نه تنها هیچ اقدام عملی انجام نداد، بلکه برخی مواضع اعلام شده توسط اعضای ناتو، جمهوری ترکیه را به این نتیجه رساند که نباید به حمایت های ناتو در چنین مواقعی امیدوار باشد. این در حالی بود که یک فروند هواپیمای ترکیه قبل از آن هم توسط ارتش سوریه و با کمک روسیه ساقط شده بود و برابر ماده 6 پیمان، حمله به نیروها، کشتی ها و هواپیماهای اعضاء، به منزله تهدید علیه کل اعضای ناتو هست. 

در موضوع مقابله با تروریست های پ.ک.ک و پ.ی.د در شمال سوریه و عراق نیز نه تنها ناتو کمکی به ترکیه نکرده، بلکه برخی اعضای این سازمان از جمله آمریکا که نقش رهبری ناتو را دارد، اکنون حامی اصلی نظامی و مالی پ.ی.د در شمال سوریه محسوب می شود. از این رو اردوغان ، با تکرار ضرب المثل ترکی «خودمان، ناف مان را می بُریم!» در اظهاراتش، خود اتکایی امنیتی ترکیه را بارها یاد آور شده است. 

این در حالی است که ترکیه از اعضای فعال و مؤثر ناتو بوده و در طول تاریخ فعالیت این ساختار نظامی – امنیتی، در مأموریت های مهم بحران کره، افغانستان و لیبی، یکی از واحدهای موفق ناتو بوده است. 

خرید سامانه ضدموشک اس 400 روسی: 

ترکیه که در بهره گیری از سامانه ضد موشکی پاتریوت ناتو ناکام ماند برای دفاع در برابر تهدیدات موشکی از جانب سوریه، عراق و یونان و حتی اسرائیل، نیازی واقعی احساس می کند. از این رو اقدام به خرید سامانه های اس 400 از روسیه کرد. اکنون برخی اعضای سازمان ناتو به ویژه آمریکا، این امر را تهدیدی برای ناتو می دانند، زیرا در راهبرد ناتو، روسیه به منزله دشمن معرفی شده است. همچنین طبق ماده 8 پیمان، اعضاء نباید وارد تعهد چند جانبه و دوجانبه متعارض با پیمان ناتو بشوند. ترکیه با رد ادعای تهدید بودن سامانه اس 400 برای ناتو اعلام کرده است که در این زمینه آمادگی دارد در سطح کارشناسان نظامی، موضوع را بررسی و هم پیمانان خود را مجاب کند. 

از سوی دیگر دیگر اعضای ناتو نیز قبل از ترکیه اقدام به خرید این سامانه از روسیه کرده اند که نمونه اش کشور یونان است. بنابراین تهدید اس 400 برای ناتو از نظر نظامی و فنی چندان واقعی به نظر نمی رسد و چالش اصلی در این زمینه برای اعضای پیشرو ناتو، رویکرد مستقل ترکیه در تأمین امنیت خود و کاهش وابستگی به ناتو است و این کاهش وابستگی به همراه افزایش همکاری نظامی با روسیه، برنامه های ناتو در گسترش به سمت شرق را با خلل مواجه می سازد. 

نحوه حضور ترکیه در افغانستان بعد از خروج ناتو: 

کشور افغانستان به جهت مجاورت ونزدیکی با چین، ایران، آسیای مرکزی، پاکستان، روسیه و هندوستان و نیز بستر رشد افراطی گری اسلامی، موقعیت ژئوپلیتیکی مهمی برای ناتو دارد. بنابر این در شرایط کنونی که این پیمان به دلایل مختلفی تصمیم به خروج از این کشور گرفته است، سعی دارد نماینده ای از طرف خود در این کشور مستقر سازد تا دستاوردهای هرچند بسیار ضعیف به دست آمده در سال های گذشته، حفظ شود. 

در این زمینه مناسب ترین عضو از نظر ناتو، جمهوری ترکیه است، زیرا واحدهای این کشور عملکرد موفقی در سال های گذشته در افغانستان داشته و توانسته اند با تکیه بر پیوندهای دینی و فرهنگی، خود را به عنوان مورد اعتماد ترین نظامیان ناتو به مردم افغانستان بشناسانند. ولی در این میان دو مانع وجود دارد که پس از رفع آنها، ترکیه حاضر خواهد شد با هدف حفظ امنیت فرودگاه کابل و احتمالا پایگاه هوایی بگرام به عنوان گلوگاه های ارتباطی ناتو با افغانستان، در این کشور باقی بماند و حتی اگر لازم باشد تعداد نیروهای خود را در این کشور افزایش دهد. یکی از این موانع کمک مالی پیمان ناتو به ترکیه است و دیگری مخالفت طالبان به عنوان متصرف بیش از نیمی از اراضی کشور با هر نیروی نظامی خارجی در افغانستان است. به نظر می رسد تأمین هزینه حضور نیروهای ترک در افغانستان توسط ناتو، قابل حل باشد ولی جلب رضایت طالبان نیاز به تلاش زیاد دولت ترکیه دارد. 

مشکل دوجانبه ترکیه با برخی اعضای ناتو: 

در میان اعضای ناتو، آمریکا نزدیک ترین کشور با ترکیه است ولی در عین حال بیشترین مشکل را نیز با ترکیه دارد. بایدن و اردوغان و هیات های همراهشان در اجلاس اخیر ناتو جمعا 90 دقیقه با هم مذاکره کردند که این زمان به قدری کم بوده که برخی مشکلات اصلا مطرح نشده است. در میان فهرست بلند مشکلات دو کشور، حمایت غیر قابل کتمان آمریکا از نیروهای مسلح کردی ضد ترکیه در شمال سوریه و عراق، ام المصائب و اصلی ترین مشکل محسوب می شود. امری که استراتژیست های ترکیه، آن را موجد تهدید بقاء ترکیه می دانند. 

گروه های مسلح کردی پ.ی.د در شمال سوریه و پ.ک.ک در شمال عراق و سوریه که دومی از سوی بیشتر کشورهای غربی ، حتی آمریکا در ردیف گروههای تروریستی جای داده شده اند، افزون بر تهدید یکپارچگی سرزمینی و ایجاد ناامنی داخلی در ترکیه، عملا مناسبات ترکیه با دو کشور همسایه جنوبی اش را مختل کرده اند. آمریکا با بهانه مبارزه با داعش از این دو گروه حمایت می کند و در عمل به تقسیم بندی تروریست خوب و تروریست بد اعتقاد دارد. مقامات ترک بارها اسناد کاروان های نظامی حامل کمک های تسلیحاتی استراتژیک آمریکا به این گروه ها را فاش کرده یا تحویل مقامات آمریکایی داده اند ولی کاخ سفید هیچ وقت (طی دولت های چهار رئیس جمهور پیشین و کنونی) دست از این حمایت برنداشته است. به اعتقاد تحلیلگران دلیل این همه پافشاری آمریکا در این زمینه که حتی به قیمت دشمن سازی یک هم پیمان 50 ساله تمام می شود، استراتژی کردی آمریکا در منطقه است تا از طریق زنده نگهداشتن مستمر موجودیت مستقل سیاسی کردها، چهار کشور ترکیه، ایران، عراق و سوریه را تحت فشار بگذارد. در واقع احزاب کردی مسلح در این چهار کشور، پیاده نظام کاخ سفید و مجری سیاست های واشینگتن هستند و حتی با مشغول سازی چهار کشور یاد شده، سعی دارد نقش آنکارا، تهران، بغداد و دمشق را در مساله فلسطین کم اثر سازد تا اسرائیل به کمک کشورهای عربی سازگار با غرب، نقشه های توسعه طلبانه خود را در سرزمین های اشغالی پیش ببرد. بنابر این از آنجا که این مساله برای هر دو کشور ترکیه و آمریکا بسیار مهم است، حل این مشکل دشوارتر از آن است که در حاشیه یک اجلاس حل شود. 

در بین سایر موضوعات، لغو تصمیم تحویل دهی هواپیماهای اف 35 آمریکا به ترکیه از دستورات مذاکره بود که در این زمینه، آمریکا انجام تعهدات خود را منوط به لغو قرارداد خرید سامانه اس 400 ترکیه از روسیه و پس دادن سامانه های تحویل گرفته شده یا غیر فعال کردن آنها (مانند یونان) کرده است ولی طرف ترک، با اشاره به اینکه در موضوع جنگنده های اف35، ترکیه نه خریدار بلکه شریک و سرمایه گذار پروژه است، سعی دارد تا آنجا که در توان دارد مقامات آمریکایی را به تحویل 100 فروند اف 35 تعهد داده شده قانع سازد و در نهایت اگر موفق به چنین کاری نشود، موضوع را از نظر حقوقی پیش خواهد برد که احتمال گرفتن غرامت سنگین از آمریکا در این زمینه زیاد است. 

در خصوص تسلیحات نظامی، ایده آل ترین سناریو برای ترکیه برخورداری همزمان از سامانه پیشرفته دفاع موشکی اس 400 و جنگنده های فوق مدرن اف 35 است که این دو در کنار تسلیحات موجود ارتش ترکیه (جنگنده های اف 4 و اف16 ، هلیکپتر سیکوریسکی و تسلیحات بومی؛ پهباد بایراکدار، هواپیماهای شناسایی عنقا و گؤزجو، هلیکپتر آتاک، تانک آلتای، توپ دوربرد فیرتینا و ماشین جنگ الکترونیک کورال)، ارتش ترکیه را به صورت یکی از مدرن ترین و مجهزترین ارتش های جهان درخواهد آورد و همین پیش بینی ها سبب مخالفت آمریکا با برنامه های صنایع نظامی ترکیه می شود. 

تحریم های ترکیه توسط آمریکا در قالب قانون کاتسا و مشکل هالک بانک ترکیه که مرتبط با دور زدن تحریم های اعمال شده علیه جمهوری اسلامی ایران است نیز از مشکلات فی مابین است که به نظر می رسد با در نظر گرفتن محتوای مثبت اظهارات دو کشور بعد از اجلاس، این مشکلات در آینده حل شده و فشار اقتصادی متاثر از آنها از دوش دولت اردوغان برداشته شود. 

به رسمت شناختن ادعای نسل کشی ارامنه توسط دولت آمریکا، نیز از مشکلات فی مابین آمریکا و ترکیه است. در این زمینه هرچند جو بایدن، با تماس تلفنی قبل از اعلام این موضوع با اردوغان و نیز متن ملایم بیانیه شناسایی نسل کشی که بیشتر هم ناظر بر اعمال امپراتوری عثمانی بود تا جمهوری ترکیه، سعی کرد خشم آنکارا را بیش از حد بر نیانگیزد ولی از آنجا که طبق اسناد موجود منتشر شده که مجال پرداختن به آنها در این نوشته نیست، این ادعا فاقد واقعیت تاریخی و وجاهت حقوقی برای دولت و شهروندان ترکیه است، از این رو به اعتقاد نگارنده، هدف رئیس جمهوری آمریکا در شناسایی رسمی این ادعا، اساسا نه اقدام علیه ترکیه، بلکه خشنودی جوامع ارمنی در جهان بوده که بعد از شکست میدانی و دیپلماتیک در جنگ دوم قره باغ، از حمایت های آمریکا کاملا ناامید شده بودند. این سیاست کاخ سفید در واقع تلاشی برای جبران جا ماندن آمریکا در تحولات سریع اخیر در قفقاز جنوبی است. بیانیه بایدن از یک سو، دیاسپورای پرنفوذ ارمنی در آمریکا را همچنان طرفدار وی نگه می دارد و از سوی دیگر مانع از نزدیکی بین ارامنه و ترک ها در منطقه می شود. زیرا در صورت رفع خصومت و تحقق همگرایی 6 جانبه مطرح شده از سوی اردوغان (ترکیه، روسیه، ایران، آذربایجان، ارمنستان و گرجستان)، ملت های منطقه به هژمونی آمریکا نیازی نخواهند داشت و کاخ سفید با از دست دادن جای پای خود در قفقاز جنوبی، دچار خسران ژئوپلیتیکی بزرگی در اوراسیا خواهد شد. 

ترکیه، علاوه بر آمریکا، با یونان و فرانسه، دو عضو دیگر ناتو هم مشکلات زیادی دارد که اختلاف بر سر حاکمیت در جزیره قبرس و محدوده های دریایی در مدیترانه شرقی در رأس آنهاست. در این خصوص امانوئل ماکرون، رئیس جمهوری فرانسه که به سبب ضدیت با شخص و دولت اردوغان و رویه اسلامگرایی او، در رسانه های ترکیه و برخی رسانه های کشورهای اسلامی، به عنوان سیاستمداری ضد اسلام شناسانده شده، در این اجلاس سعی کرد خود را از این اتهام مبرا سازد و از آنجا که کشور ترکیه را در این زمینه عامل اصلی می داند، احتمالا برای جلوگیری از تخریب بیشتر وجهه خود، از شدت مخالفت آشکار خود با سیاست های منطقه ای ترکیه خواهد کاست. یونان نیز که در عمل نتوانست با فشار اتحادیه اروپا ترکیه را از برنامه های جدی اش در مدیترانه شرقی منصرف کند، ظاهرا سعی دارد بیش از پیش ترکها را تحریک نکند. در این خصوص پیشنهاد اردوغان به میچوتاکیس، نخست وزیر یونان مبنی بر لزوم حل و فصل مسائل به صورت دوجانبه و بدون حضور سایر کشورها (حتی اتحادیه اروپا)، طرف یونانی را در موضع انفعالی قرار داد و در دوره پیش رو دست کم در کوتاه مدت، ترکیه شاهد تنش آفرینی از سوی یونان نخواهد بود. 

هرچند عملکرد واقعی سران ناتو در خصوص حل مشکلات موجود، بخصوص مشکل با جمهوری ترکیه را نه از روی بیاناتشان، بلکه با بررسی اقداماتشان در روزهای آینده می توان سنجید. با وجود این، با توجه به موارد گفته شده، می توان نتیجه گیری کرد که ترمیم چشمگیر در شکاف بین ترکیه و سایر اعضای ناتو، دور از انتظار است. همین طور بعید است که ترکیه در کوتام مدت، به مسئولیت پذیری سابق خود در پیمان ناتو بازگردد.