ترکیه و ناتو، دوست و دشمن

دیپلماسی ایرانی: از آغاز جنگ سرد، ترکیه به قدرت های غربی پیوست و عملا پیرو عملکرد واشنگتن شد و این امر به انزوای شدید آن در محیط منطقه ای اش منجر شد. پیوستن به «ناتو» در سال ۱۹۵۲ نماد آشکار این امر است. ترکیه در هیچ زمان دیگری از تاریخ خود هویتی چنین آمیخته با غرب، در عرصه های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی یا فرهنگی نداشته است. با این همه، از سال ۱۹۶۴، ترکیه به تنوع بخشیدن و سپس مستقل سازی سیاست خارجی خود پرداخت و با قاطعیت از آنچه منافع ملی خود می داند دفاع کرد. این اراده دستیابی به آزادی، به عنوان مثال، در زمان بروز بحران سیاسی قبرس در سال ۱۹۶۴ دیده شد که در ابتدا، و به ویژه ۱۰ سال بعد در ۱۹۷۴، ترکیه باعث تقسیم جزیره قبرس به دو بخش شمالی و جنوبی شد که نتیجه آن تحریم تسلیحاتی از سال ۱۹۷۵ تا ۱۹۷۸ بود.

به این ترتیب، ترکیه درعین حفظ عضویت «ناتو» و مشارکت راهبردیِ هرگز نفی نشده با ایالات متحده، همواره در روابط خود با متحدانش دستخوش ناآرامی بوده است.

در سال های پایانی دهه ۱۹۸۰، رهبران ترکیه دچار نگرانی شدیدی شدند. درواقع، سقوط دیوار برلن باعث شد که ترکیه درآمد راهبردی ناشی از موقعیت جغرافیایی خود را ازدست بدهد. ازاین رو قاطعانه به ائتلاف تشکیل شده علیه صدام حسین در عراق، پس از اشغال کویت در اوت ۱۹۹۰ پیوست. هدف از این کار این بود که خود را به عنوان عامل غیرقابل چشم پوشی ثبات در منطقه، در خاور نزدیکی دستخوش تلاطم، بقبولاند. اما در نهایت این انتظار ترکیه فقط در حرف برآورده شد.

به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه (AKP) در آغاز سال های دهه ۲۰۰۰، شریک های ترکیه را به شدت نگران کرد که آیا اسلام سیاسی مدعای این حزب موجب تغییر در طراحی سیاست خارجی آن می شود؟ رد درخواست جرج دبلیو بوش در مورد استقرار ۶۲ هزار سرباز آمریکایی در خاک ترکیه برای حمله به عراق از سوی شمال در سال ۲۰۰۳، تنش ها با واشنگتن را تشدید کرد.

در سال های اخیر پرسش ها و سوء تفسیرهای زیادی درمورد تحولات سیاست خارجی ترکیه به وجود آمده است. حتی به نظر می آید که در محافل مربوط به مجتمع های نظامی – امنیتی غربی، بیم رشد یابنده ای درمورد خروج ترکیه از اتحادهای سنتی به ویژه «ناتو» ایجاد شده است.

با این همه، اختلافات بین رهبران ترکیه و متحدان غربی آن نشان می دهد که دراین مرحله، این روابط با مانعی جدی روبه رو نیست. کافی است که ۳ نمونه از رویدادهای اخیر را به یاد بیاوریم: پذیرش نصب رادار پیش هشدار سپر ضد موشکی «ناتو» در خاک ترکیه که در نشست لیسبون در نوامبر ۲۰۱۰ تصویب و در سپتامبر ۲۰۱۱ عملیاتی شد؛ استقرار موشک های پاتریوت در مرز ترکیه – سوریه در ژانویه ۲۰۱۳ که به درخواست آنکارا، به موجب ماده ۴ توافق مبنایی «ناتو» در چارچوب اشتراک نیروها انجام گرفت (۱)؛ درخواست ترکیه برای برگزاری یک نشست «ناتو» در سطح سفیران، چند دقیقه پس از ساقط کردن یک هواپیمای روسی در ۲۴ نوامبر ۲۰۱۵. درخواستی که بلافاصله از سوی «ناتو» پذیرفته شد. این نمونه ها، مستقل از رویدادهای بعدی، بخوبی نشان دهنده این است که ترکیه قصد گسستن پیوند با متحدانش را ندارد.

ترکیه با آگاهی از توان بالقوه اش، منافع و امتیازات خود را به رخ می کشد. در واقع، این کشور دارای دومین ارتش در اتحاد آتلانتیک از نظر تعداد سرباز است و پایگاه اینجرلیک، که محل نگهداری سلاح های هسته ای آمریکاست را در اختیار «ناتو» گذارده و همچنان کنترل تنگه های دریای سیاه را در اختیار دارد و تنها کشور دارای فرهنگ مسلمان «ناتو» است. خلاصه، این کشور همچنان یک «مرکز» اروپایی – آسیایی مهم برای اجرای سیاست منطقه ای ایالات متحده است و محافل بانفوذ سیاسی – راهبردی واشنگتن کاملا از این موضوع آگاهی دارند.

سساز دید قدرت های غربی، وضعیت محوری غیررسمی آنکارا باید حفظ شود. اعتماد به آن به شکلی انکارناپذیر سست شده، اما منافع متقابل همچنان قوی است و ترکیه، حتی با وجود نقش مشکل سازی که گاه بازی می کند، عضو «ناتو» باقی خواهد ماند.

درعین حال، ترکیه به هیچ وجه بنا ندارد به هیچ شکلی سر تسلیم فرود آورد یا جایگاهی درجه دو را بپذیرد. اکنون، آنکارا در فکر استفاده از تمام نفوذ خود است و می خواهد مانند دیگر حکومت های موسوم به «نوظهور» صدای خود را در صحنه بین المللی به گوش ها برساند.

آیا موضوع موشک های S-400 روسی، که تحویل بسیاری از اجزاء آنها در ۱۲ ژوییه ۲۰۱۹ آغاز شد، نشان دهنده این است که ترکیه می خواهد پیوندهای خود با قدرت های غربی را بگسلد؟ البته این سلاح ها با مقررات «ناتو» نامتجانس است زیرا به طور بالقوه باعث می شود که حریف به برخی از روش های رمزگذاری «ناتو» دست یابد. با این همه، ترکیه کاملا می داند که هیچ حکومت یا گروهی از حکومت ها قادر نیست تضمین امنیتی ای معادل آنچه «اتحاد اتلانتیک» عرضه می کند به آن بدهد. این نیز درخور توجه است که تقریبا ۳ سال پس از تحویل قطعات، این سامانه هنوز فعال نشده و می توان چنین پنداشت که با وقوع جنگ اوکراین قطعا این کار انجام نخواهد شد.

به علاوه، تنوع برنامه ها و قراردادهای درحال گفت وگو در عرصه تسلیحات با تعدادی از قدرت های غربی از یک سو نشانگر تداوم تنوع بخشی به شریک های خارجی، و از سوی دیگر قاطعیت ترکیه در تقویت توانایی های دفاع ملی خود است.

به نظر می آمد که دونالد ترامپ می خواهد مسئولیت ترکیه در خرید S-400 را تقلیل دهد زیرا اعلام کرد که این مسئولیت بیشتر متوجه باراک اوباما بوده که متهم است می خواسته شرایطی بیش از حد برای فروش سامانه پاتریوت به ترکیه تحمیل کند. با این حال، این کار مانع از آن نشد که به محض تحویل نخستین قطعات این سامانه روسی، شرایط سختی در مورد برنامه هواپیماهای F-35 تعیین شود. از جمله این شرایط، کنار گذاشته شدن ترکیه از زنجیره تولید، قطع برنامه آموزش خلبان های ترک و منع خرید آن توسط ترکیه بود. درعوض، دبیرکل «ناتو» به نوبه خود، بدون آن که تردید به خود راه دهد، هنگام گشایش «نمایشگاه امنیتی آسپن» در ۱۷ ژوئیه ۲۰۱۹، یعنی ۵ روز پس از آغاز راه اندازی S-400 در خاک ترکیه، به دفاع از آن پرداخت: «نقش ترکیه در "ناتو" بسیار بزرگ تر از F-35 یا S-400 است.»

با آن که روابط بین رجب طیب اردوغان و جو بایدن حاکی از عدم اعتمادی واقعی است، بایدن از پیشنهاد رییس جمهوری ترکیه در نشست «ناتو» که در ۱۴ ژوئن ۲۰۲۱ درمورد تأمین امنیت فرودگاه کابل، پس از عقب نشینی نیروهای آمریکایی قدردانی کرد. تسخیر بسیار سریع تر از پیش بینی شهر توسط طالبان این امر را منتفی کرد اما پیشنهاد از سوی ترکیه داده شده بود.

سرانجام، آغاز جنگ اوکراین، آنکارا را در موقعیت های متعددی برای میانجیگری قرار می دهد و این امر باعث می شود کسانی که همین چند ماه پیش آن را طرد می کردند اکنون به تعریف و تمجید از آن بپردازند.

منبع: لوموند دیپلماتیک / تحریریه دیپلماسی ایرانی/11