آیا سناریوی قره باغ در کریمه تکرار می شود؟

دیپلماسی ایرانی: در شرایطی که روس ها هنوز از شوک ناشی از تغییر در توازن قوا در حوزه قفقاز و منطقه قره باغ که با ورود و حمایت نظامی آشکار ترکیه از آذربایجان، جنگ ایروان – باکو به نفع مواضع آذربایجان خاتمه یافت، خارج نشده اند، تحولات و جابه جایی های نظامی – امنیتی و سیاسی در مرزهای اوکراین – روسیه و نقش آفرینی مجدد آنکارا در منطقه عمومی دریای سیاه به نوعی کابوس قره باغ را تداعی می کند. هر چند در بحران و جنگ قره باغ مسکو با ایفای نقش میانجی گرانه و امضا نهایی آتش بس در حضور پوتین ، حفظ  پرستیژ ظاهری برای خود دست و پا نمود ، لیکن پیچیدگی تحولات حوزه دریای سیاه و نقش آفرینی بازیگران فراوان آن ، ابهامات بسیاری به همراه آورده است.

با نگاه به وضعیت مناسبات پر مساله ترکیه با شرکاء غربی این کشور، آنکارا در بسیاری از بحران‌ های  منطقه ‌ای به ظاهر دارای نزدیکی قابل توجهی در مناسبات خود با مسکو است، در عین حال در موضوع بحران جاری اوکراین – روسیه و نابسامانی های مربوط به منطقه دریای سیاه و منازعات مربوط به این منطقه، مواضع آنکارا – روسیه در همسویی کامل قرار ندارد و همین امر باعث اعلام هشدارهایی از طرف روسیه به ترکیه شده است.

در تحولات کنونی این منطقه و در حالی که مسکو بیشتر حواس خود را به تمرکز نظامی در اوکراین و به خصوص منطقه دریای سیاه و تقویت نیروهایش در جزیره کریمه و اعزام شناورهای نظامی به منطقه ممنوعه اطراف "تنگه کرچ" معطوف کرده است. اعلام مواضع آقای اردوغان رئیس جمهوری ترکیه در خصوص تحولات جاری این منطقه این سوال را مطرح کرده است که آیا ترکیه در حال فاصله گرفتن هر چه بیشتر از مواضع و سیاست‌ های نسبتا متعادل قبلی خود پس از الحاق کریمه، از روسیه است؟

ترکیه در مواضع اخیر خود از تقویت ظرفیت‌ های دفاعی اوکراین و گرجستان حمایت کرده و هر گونه اقدام تحریک آمیز روسیه و مغایرت آن با پذیرش و احترام به پیمان "مونترو" پیرامون تحولات منطقه را رد کرده است.

محافل سیاسی و رسانه ‌ای مسکو سفر اخیر ولادمیر زلینسکی، رئیس جمهوری اوکراین به ترکیه و دیدارش با اردوغان را که از دیدگاه محافل کیف یک موفقیت کامل بوده است مورد توجه قرار داده اند. سفر یاد شده سومین دیداری زلینسکی طی دو سال گذشته از ترکیه است و اردوغان نیز بهمن ماه گذشته از کیف دیدار کرده بود.

در حالی که تمرکز نیروهای روسی در مرزهای اوکراین ابهامات بسیاری در وضعیت فعلی منطقه دریای سیاه ایجاد کرده، به نظر می رسد که رئیس جمهوری اوکراین در سفر به ترکیه حمایت اردوغان را در چارچوب راهبردهای "اورو آتلانتیک" به دست آورده است. اردوغان در جریان سفر رئیس جمهوری اوکراین به آنکارا بدون نام بردن از روسیه، خواستار کاهش تنش ها در منطقه شده و ضمن ابراز علاقمندی برای تداوم یکپارچگی مرزهای اوکراین و رد الحاق جزیره کریمه، آمادگی خود را برای شرکت در اجلاس سران موسوم به "چارچوب کریمه" که توسط رئیس جمهوری اوکراین برای ماه اوت آینده تدارک شده  اعلام و ابراز امیدواری کرده است که این اجلاس اثرات مفیدی به ویژه برای جامعه تاتارهای منطقه که حدود ۳ میلیون نفر از آنان در ترکیه زندگی می کنند فراهم آورد.

به عقیده ناظران آگاه این منطقه، اردوغان به ظاهر درصدد است تا نقشی فعال و یا میانجی گرانه در پرونده اوکراین ایفا کند، و برخی کارشناسان روس نیز به منظور عادی جلوه دادن مواضع ترکیه در تلاش هستند که حمایت های اردوغان از اوکراین را نسبی و در مسیر تحولات جاری منطقه تبیین کنند؛ از جمله این کارشناسان می توان از آندری  کورتونف از شورای روابط خارجی روسیه یاد کرد که معتقد است حمایت از صلح در دریای سیاه و دستیابی به توافق بین کیف و مسکو به منظور جلوگیری از درگیری در این منطقه، امر قابل درکی است و مواضع  ترکیه در این خصوص که بیشتر اقتصادی و تجاری است به دیدگاه های روسیه نزدیک است. همچنین کریل سیمینوف، دیگر محقق مرکز مطالعات شورای روابط خارجی روسیه، نیز معتقد است که این ایده که کشورهای ساحلی دریای سیاه تامین کننده ثبات منطقه باشند (اشاره به دیدگاه های اردوغان) می ‌باید مورد توجه مسکو قرار گیرد و نظرات اردوغان در چارچوب موافقتنامه مینسک ابراز می شود.

البته افراد دیگری همچون سناتور الکسی  پوچکف که از نزدیکان به کاخ کرملین محسوب می شوند در مقابل مدعی است که پهپادهایی را که ترکیه به اوکراین فروخته است می ‌توانند بر فراز جمهوری های خود مختار "تن باس - Tonbass" به پرواز درآیند که این امر نه تنها خلاف (امنیت منطقه)، بلکه شرم آور خواهد بود.

در مسکو گفته می ‌شود که پرنده ای از نوع  "Bayrakatar  TB2" اخیراً اولین پرواز خود را بر فراز "تو نباس" انجام داده است. این پهپادها نقش بسیار مهمی در بازپس گیری بخشی از قره باغ توسط آذربایجان در درگیری‌ های چند ماه قبل آن منطقه ایفا کرده بودند.

مطالب فوق بخشی از استدلال های کارشناسان نظامی روسی برای حضور و تمرکز نیروهای نظامی روسیه در مرزهای اوکراین است. این گروه معتقدند که از این طریق درصدد جلوگیری از تکرار سناریوی اجرایی باکو با کمک ترکیه در قره باغ هستند که در جریان آن نیروهای تهاجمی ملزومات بسیار قوی تری از آنچه طرف مقابل آنها (ارمنستان) در اختیار داشت فراهم کرده بودند.

در جریان سفر رئیس جمهوری اوکراین به ترکیه بخش اعظم مذاکرات دو کشور به موضوع همکاری های تسلیحاتی اختصاص یافته بود که بخش قابل توجهی از مناسبات آنکارا کیف را تشکیل می دهد. مسلما این امر نمی تواند نارضایتی مسکو را در پی نداشته باشد، هرچند اردوغان در اظهارات متعاقب این سفر تصریح کرده بود که همکاری های ترکیه – اوکراین هیچ طرف ثالثی را مد نظر ندارد.

اردوغان ضمن آنکه موضوع خرید پهپادهای مورد اشاره توسط اوکراین را مورد تاکید قرار داده بود،  وزرای دفاع دو کشور نیز که در جلسه  شورای عالی استراتژیک آنکارا – کیف حضور داشتند موضوع ایجاد واحد تولید این پهپادها و سایر پروژه های نظامی همچون ساخت ناوهای جنگی "کوروت" و هواپیماهای حمل و نقل “AN-178” در اوکراین را مورد تاکید قرار دادند.

ظاهرا همکاری های اقتصادی غیر نظامی آنکارا – کیف تنها بخش اندکی از گفت وگوها و مذاکرات را به خود اختصاص داده بود و ایجاد منطقه تجارت آزاد بین دو کشور که سال هاست مورد بحث اوکراین و ترکیه است در این دور از گفت وگوها باز هم به جایی نرسید.

در شرایطی که هنوز مذاکرات اوکراین ترکیه در آنکارا در جریان بود، نارضایتی روس ها از این روند به طرز آشکاری ابراز و در مسکو اخباری مبنی بر اینکه اقداماتی برای ممانعت از سفر توریست های روسی به ترکیه در دست اقدام است، منتشر شد. سفر توریست های روسی به ترکیه منبع درآمد بسیار سرشاری برای آنکارا محسوب می شود و از دست دادن آن که قطعاً برای آنکارا قابل پیش بینی هم بود، باید به گونه ‌ای در مناسبات این کشور با اوکراین جبران شود. 

مقامات روسی به فاصله اندکی از سفر رئیس جمهوری اوکراین به ترکیه موضوع منع پرواز به سمت ترکیه در هفته های جاری که در جریان آن قرار بود قریب بر پانصد هزار تبعه روس به ترکیه سفر کنند را اعلام کردند. البته برخی از کارشناسان روسی تردید دارند که اقدام اخیر علیه ترکیه برای تغییر رفتار آنکارا موثر باشد و بیشتر به منزله شانتاژ قلمداد می شود. به عقیده این کارشناسان، ممکن است قطع پروازها بر فراز دریای سیاه این ارزش را داشته باشد که بتوان به متقاعد کردن ترکیه برای فاصله گرفتن از اوکراین منجر شود. سفر رئیس جمهوری اوکراین به آنکارا و در اوج تنش های این کشور با روسیه،  دارای پیام سیاسی بی چون و چرایی برای مسکو است و ترکیه نقش بسزایی در این زمینه ایفا کرده است.

در شرایطی که کنستانتین کساچوف، معاون رئیس شورای فدراسیون روسیه با امتناع از گذراندن تعطیلات خود در ترکیه آن را به عنوان یک نماد میهن‌ پرستی ابراز می کند، رئیس جمهوری اوکراین از هموطنان خود دعوت کرده است که به منظور تشکر و ابراز همبستگی به ترکیه سفر کنند.

یاد آوری می شود که ترکیه در سال ۲۰۱۹ پذیرای نزدیک به 7 میلیون توریست روسی و 1.6 میلیون توریست از اوکراین به این کشور بوده است.

همچنین سرگئی لاروف، وزیر امور خارجه روسیه که در این ایام در قاهره به سر می‌ برد به تمامی کشورهای مسئول از جمله ترکیه که با روسیه روابط دارند توصیه کرد که اوضاع و بیانیه‌ های همیشه جنگی اوکراین را به خوبی ارزیابی کنند و احساسات جنگی را دامن نزنند. خبرنگاران در مورد تحرکات نیروهای نظامی از وی سوال کردند که لاروف متقابلاً این سوال را مطرح کرد که ناوهای جنگی امریکا در این منطقه چه می کنند. آنها با هزاران کیلومتر فاصله از مرزها و سواحل خود، با نیروهای نظامی اوکراین در چارچوب پیمان ناتو مانور مشترک نظامی برگزار می‌ کنند.

در یک چنین فضای تیره ای در روابط و مناسبات منطقه ای واشنگتن – مسکو و شاید هم در عکس العمل به مواضع روسیه، ماموریت ناوهای دریایی "دو ناله – کوک" و ناو هواپیما بر "روزولت" ایالات متحده در دریای سیاه لغو شد. مع ذالک ریابکوف، معاون وزیر امور خارجه روسیه حرکت ناوهای امریکایی  را تحریک آمیز خوانده و به نیروهای دریایی آمریکا توصیه کرد از نزدیک شدن به سواحل جزیره کریمه و سواحل روسیه در دریای سیاه خودداری کنند، زیرا در این مناطق نیازی به حضور آنها نیست.

به عقیده ناظران منطقه عمومی دریای سیاه در حالی که روابط ترکیه با شرکاء غربی اش در بسیاری حوزه ها بسیار متشنج است، این وضعیت در خصوص تحولات اوکراین متفاوت است و مواضع  دو طرف بسیار همسو و هماهنگ است.

از زمان الحاق شبه جزیره کریمه در سال ۲۰۱۴ به روسیه، تعادل نیروها در دریای سیاه به طرز چشمگیری به نفع روسیه تغییر کرده است و روس ها از این منظر ضمن این که فضای ساحلی و منطقه اقتصادی – سیاسی خود را گسترش داده اند، ناوگان دریایی شان را در منطقه نیز مدرن سازی کرده اند. روسیه در جریان بحران با اوکراین تلاش ‌هایی به عمل آورد تا ترکیه را با خود همراه کند که این سیاست تا کنون نتیجه معکوس داده است.

روابط مسکو – آنکارا در پرتو تحولات منطقه ای و در حوزه منافع استراتژیک روسیه در دریای سیاه و قفقاز در آغاز مسیری قرار گرفته که اردوغان با وجه المصالحه قرار دادن نابسامانی های روابطش با غرب و حوزه ناتو، دست به خطر پذیری بزرگی زده است که به نظر می رسد بهره گیری از پیمان "مونترو" و ماترک گذشته ترکیه در دریای سیاه آخرین اهرمی باشد که برای خروج از شرایط جاری به آن متوسل خواهد شد. البته باید منتظر چگونگی عکس العمل ملی گرایی و ژنرالهای بازنشسته متعصب و دیپلمات های سابق ترکیه،  که شدیدا با تغییر موقعیت سوق الجیشی آنکارا در دریای سیاه و از دست دادن  امتیازات پیمان  "مونترو" هستند و نیز اقتدارطلبی های پوتین بود که آیا این اجازه را به اردوغان خواهند داد که یکه تازی کند و یا باز هم رئیس جمهوری جاه طلب ترکیه حسب شرایط مجددا گردش به عقب را در دستور کار شرایط بحرانی کشورش در نتیجه کرونا قرار خواهد داد؟

در فرصتی دیگر باز هم به این موضوع خواهم پرداخت. انشاالله.