چشم انداز توافق هسته ای ایران با دولت دموکرات در آمریکا چگونه است؟

نویسندگان: دیوید جلیل وند، آخیم ووت

دیپلماسی ایرانی: 16 ژانویه 2021 پنجمین سالگرد اجرای توافق هسته ای ایران بود. توافق تا کنون دوام آورده، اما مشخص نیست که برای مدت طولانی دیگری پابرجا بماند یا خیر. دونالد ترامپ، رئیس جمهوری پیشین آمریکا، حتی پیش از تصدی سمت خود در سال 2017، توافق منعقد شده توسط دولت باراک اوباما را «بدترین توافق امضا شده در تاریخ» خوانده بود. دولت ترامپ سپس یک کارزار همه جانبه علیه این توافق آغاز کرد و سنگ تمام گذاشت. ایالات متحده پس از خروج یک جانبه از برجام در سال 2018، تحریم های قبلی را مجددا اعمال و تحریم های جدیدی وضع و حتی در پاییز سال 2020 سعی کرد با یک اقدام قانونی بحث برانگیز که تقریبا به اتفاق آرا رد شد، توافق را به کلی در شورای امنیت سازمان ملل متحد نابود کند.

چهار سال ریاست جمهوری ترامپ نه تنها برجام را از پا در آورد، بلکه به اصول و مبانی چندجانبه گرایی و حقوق بین الملل نیز آسیب رساند. مانور آشکار دولت او در برابر برجام به طور خاص تمامیت شورای امنیت را تضعیف کرد. اقدامات ترامپ به مثابه هشداری برای اروپایی ها بود تا جایی که فرانسه، آلمان و بریتانیا را بر آن داشت تا در یک بیانیه رسمی تاکید کنند که به حفظ فرایندها و نهادهایی که پایه و اساس چندجانبه گرایی را تشکیل داده اند، متعهد هستند.

عواقب ژئوپلیتیک دولت ترامپ درست همانند اروپایی ها، بر روابط با چین و روسیه که دیگر طرف های برجام هستند، نیز گسترش یافت. دو کشور ظاهرا به جای اقدام معنادار در جهت محافظت از برجام تصمیم گرفتند تا اندازه زیادی از شیوه معتبر ناپلئون بناپارت استفاده کنند مبنی بر اینکه «هرگز نباید در کار دشمنی که مرتکب خطا می شود، مداخله کرد». استراتژی آنها جواب داد چرا که ایران از نظر سیاسی و تا اندازه ای از نظر اقتصادی به چین و روسیه نزدیک تر شد. در پاییز سال 2020 ایالات متحده تا اندازه ای خود را منزوی کرد که اروپا در مخالفت با اقدام آن علیه برجام در شورای امنیت، در کنار روسیه و چین قرار گرفت.

در همین حال، پس از خروج ایالات متحده از توافق هسته ای، ایران هم فعالیت های هسته ای خود را گسترش داده و هم در سیاست های منطقه ای قاطع تر شده است. ایران در سال 2019 پس از یک سال انطباق کامل با برجام و امید به اروپا برای کاهش آسیب های اقتصادی ناشی از تحریم های آمریکا، نهایتا برای به دست آوردن اهرم فشاری در برابر غرب از تعهدات هسته ای به تدریج عقب نشینی کرد و اکنون زمان شکست آن از بیش از یک سال به چند ماه کاهش یافته است. ایران همچنین تاکتیک های قاطعانه تری را در خاورمیانه دنبال کرده و در داخل این کشور هم جناح های محافظه کار و تندرو موقعیت خود را تقویت کرده اند.

بازگشت به سازگاری کامل پیچیده است

پس از حمله دولت ترامپ به برجام، طرفداران توافق به تغییر در کاخ سفید پس از انتخابات ریاست جمهوری ماه نوامبر امید بستند. جو بایدن که در زمان حصول برجام معاون رئیس جمهوری باراک اوباما بود، از طرفداران سرسخت برجام به شمار می رود. او در کارزار انتخاباتی وعده داد ایالات متحده را به برجام بازگرداند مشروط بر اینکه ایران نیز مجددا به تعهدات خود عمل کند.

در اروپا، چشم انداز ریاست جمهوری بایدن همچنین با تمایل به احیای همکاری در دو سوی اقیانوس اطلس همراه بوده است. اروپایی ها ورای اختلافات که کمتر به اهداف و بیشتر به ابزارها مربوط می شود، عمدتا اعتقاد دارند که سیاست در قبال ایران تنها زمانی می تواند موثر باشد که اروپا و ایالات متحده درست به مثابه زمان حصول برجام، همزمان عمل کنند.

به هر جهت، اکنون در ژانویه 2021 برجام همچنان یک چارچوب و نقطه مرجع برای سیاست دو سوی اقیانوس اطلس و جهان در قبال ایران مانده است. این مساله صرف نظر از اینکه توافق همچنان پابرجا می ماند یا خیر، صادق است. به علاوه، برجام فرمول اصلی برای رسیدگی به نگرانی های اصلی جامعه بین المللی درباره فعالیت هسته ای ایران یعنی محدودیت و مهم تر از آن، راستی آزمایی را شامل می شود.

انبوهی از چالش ها در مسیر احیای توافق هسته ای وجود دارد که به معنای دشوار بودن بازگشت دولت بایدن به برجام است. ایران احتمالا پیش از بازگشت به انطباق کامل، جبران خسارت اقتصادی که به دلیل تحریم های ایالات متحده متحمل شده را خواهد خواست. همچنین انتظار می رود ضمانت های موثری در کاهش تحریم ها طلب کند. در همین حال، مشخص نیست که آیا فشار سیاسی کافی در ایالات متحده برای لغو گسترده رژیم تحریمی علیه ایران وجود داشته باشد یا خیر، چرا که چندین محدودیت مهم در برنامه هسته ای ایران مرتبط با بندهای غروب توافق در سال 2023 آغاز می شود. همه این مسائل بدان معنی است که دولت بایدن اکنون که سمت ریاست جمهوری را تحویل گرفته، با چالش های اساسی در ارتباط با برنامه هسته ای ایران مواجه باشد.

احیای برجام همچنین در نتیجه عواملی فراتر از مفاد خود توافق و در نتیجه شرایط در خاورمیانه پیچیده تر شده است. نقش ایران در منطقه در نتیجه رویکرد اروپا و ایالات متحده گسترش یافته و این تغییر مسیر ایران به سمت یک استراتژی قاطعانه تر در منطقه، به شدت پیچیده تر شده است. اگرچه طرفین برجام مسائل هسته ای را از امور منطقه جدا کرده اند، اما این دو پرونده به وضوح به هم پیوند خورده اند. با توجه به این مساله، تنش های ژئوپلیتیک در منطقه هر تلاشی برای احیای توافق هسته ای را به شدت دشوار می کند.

منبع: نهاد مطالعات سیاسی فردریش ابرت / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34