برجام توافق نامه نزاکتی بین المللی است

نویسنده: رضا رسالت، کارشناس روابط بین الملل

دیپلماسی ایرانی: مذاکرات میان دولت های گروه 1+5 و ایران در خصوص برنامه هسته ای ایران، سرانجام در 14 ژوئیه 2015 به نتیجه رسید و آنها روی سندی با نام برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) به توافق رسیدند. طبق این سند که ضمن قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل متحد نیز مورد تأیید قرار گرفته است، تعهداتی در مورد محدود کردن فعالیت های هسته ای ایران و لغو تحریم ها علیه ایران و یک سازوکار چند لایه حل و فصل اختلاف ناشی از این تعهدات پیش بینی شد. 

ارتباط میان برنامه جامع اقدام مشترک و قطعنامه الزام آور 2231 شورای امنیت نشان می دهد که برجام موافقت نامه نزاکتی بین المللی است. اگر برجام موافقت نامه نزاکتی بین المللی دانسته شود برای پاسخ به این پرسش که ارتباط این سند 167 صفحه ای با قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل متحد چیست؟ تحلیل این قطعنامه را می طلبد. لحن قطعنامه یادشده نه تنها تهدیدآمیز نیست، بلکه نشانگر رابطه ای مطلوب فی مابین طرفین است. در این قطعنامه، بر خلاف دیگر قطعنامه های فصل هفتم، در ابتدای متن قطعنامه اشاره به فصل هفت دیده نمی شود. رویه غالب شورای امنیت این گونه است که وقتی در نظر دارد ذیل فصل هفتم منشور ملل متحد قطعنامه ای صادر کند در همان مقدمه سند اعلام می کند که تمامی این قطعنامه در چارچوب فصل هفتم منشور ملل متحد صادر شده است.

با تصویب قطعنامه 2231 در تاریخ 20 جولای 2015، قطعنامه های تحریمی پیشین علیه جمهوری اسلامی ایران لغو شدند. یکی از مهمترین مباحث مطروحه در طول مذاکرات میان ایران و گروه موسوم به 1+5، موضوع تحریم های تسلیحاتی ایران بود که بر اساس قطعنامه های تحریمی علیه ایران وضع شده بود. اگرچه در برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) سخنی از موضوع تحریم تسلیحاتی ایران نیامده، اما شورای امنیت به ابتکار خویش برخی محدودیت های موجود در قطعنامه های پیشین را در قالب پیوست دوم قطعنامه 2231 گنجاند و با ایجاد اصلاحاتی در این محدودیت ها، تغییرات مهمی در این مورد ایجاد کرده است.

عبارت پردازی قطعنامه ها در خصوص پیوست یک سند از آن جهت حائز اهمیت است که مرحله‌ی گذار از یک حالت نرم به حالتی سخت را به تصویر می کشد. شورای امنیت در ضمن قطعنامه های فراوان با پشتیبانی از اسناد نرم، الزامات حقوقی خود را بدان پیوست می کند. به عنوان مثال شورا در قطعنامه‌ 2231 بیش از 15 بار از فعل endorses استفاده کرده و بدین وسیله پشتیبانی خود را متوجه سند انضمامی قطعنامه می کند. شورا در بند 1 قطعنامه با صحه گذاردن بر برنامه‌ جامع اقدام مشترک (برجام) به عنوان پیوست قطعنامه، خواهان اجرای کامل آن وفق برنامه‌ زمان بندی شده است. همچنین در بند (I)  ضمیمه، شورای امنیت برنامه جامع اقدام مشترک را حاصل یک تصمیم جمعی و بازتاب دهنده‌ یک رویکرد گام به گام می داند و تبدیل آن به یک الزام متقابل را به واسطه‌ پشتیبانی شورا از این سند و پیوست انضمامی آن معتبر می داند. در همین قطعنامه شورا در بند 18 لغو قطعنامه های قبلی در خصوص برنامه‌ هسته ای ایران را منوط به توافقات سند انضمامی می داند به نحوی که به نظر می رسد کارکرد الغائی قطعنامه‌ 2231  ناشی از پیوست ضمیمه شده به آن است.

نکته قابل توجه دیگر اینکه قطعنامه و برجام دو سند جداگانه اند و ماهیت متفاوتی دارند. موید این مطلب نیز بند 18 متن قطعنامه 2231 است که به صراحت در پانوشت متن خود تاکید کرده مفاد این قطعنامه به منزله مفاد این برجام نیست. هر چند برجام یکی از پیوست های قطعنامه شورای امنیت است و در متن برجام به لزوم تصویب قطعنامه اشاره شده، اما الزامات ذکر شده در قطعنامه صرفا تعهدات توافق شده در برجام نیست و موضوعات دیگری را شامل می شود از این حیث می توان گفت برنامه جامع اقدام مشترک یکی از ضمیمه های قطعنامه 2231 محسوب شده و قطعنامه پشتوانه و تایید کننده برجام است.

در پایان می توان این طور نتیجه گرفت از آنجا که در  قطعنامه 2231 شورای امنیت بیش از ده بار از ماده 41 استفاده شده که از این ده مورد، 9 بار آن در مقام تخاطب با خود شورای امنیت و فقط یک بار آن خطاب به ایران انشاء شده که آن هم در بند هفتم آمده است. از این رو عبارت پردازی این قطعنامه واجد الزام آوری نیست و لذا می توان به صراحت بیان داشت سند انضمامی آن نیز الزام حقوقی را به دنبال نخواهد داشت و صرفا یک تعهد سیاسی و نزاکتی است.