مجال‌ها و جدال‌های «دیپلماسی علم» در وضعیتِ پاندمیک (کویید-۱۹)

نویسنده: سعید چهرآزاد، دانش آموخته دکترای علوم سیاسی

دیپلماسی ایرانی: هنگامی که از دیپلماسی علم سخن می رانیم، از واژگانی استفاده می کنیم که تا پیش از هزاره حاضر وجود نداشتند. همچنین، با موضوعی سروکار داریم که این روزها مورد توجه مجامع گونه گون قرار گرفته است؛ از این رو، ورای این واژگان جدید، به نظر می رسد که دیپلماسی علم، در گذشته های دور ریشه دارد؛ تاریخ، گواه پیوندهای باستان میان علم و سیاست خارجی است. (برونو روفینی، 1397) این یادداشت چه از حیث مفهومی و چه به لحاظ تاریخی، به این پرسش¬ها می پردازد: دیپلماسی علم و فناوری در زمانه همه¬گیری جهانیِ(pandemic) کروناویروس، از طریق همکاری ¬های بین المللی چگونه در مدیریت بحران بهداشت جهانی ایفای نقش می کند؟ این مکانیسمِ بینا-رشته¬ای برای حل و فصل بحران¬های بین المللی چه فرصت ها و چالش هایی پیش رو دارد؟ تجارب بین المللی در پاندمی های گذشته، به چه صورت در نیل به سازوکار مناسب در وضعیتِ کنونی یاری رسان هستند؟

در دیپلماسی علم، استفاده از تحقیقات سلامت به عنوان یک پلتفرم، جنبه های منحصر به فردی دارد: از آنجایی که موجب بهبود زندگی انسان ها می شود، همه اشخاص می توانند از هر یک از موفقیت های آن بهره ببرند و برخلاف نتیجه یک کنفرانس ریاضیات، همه افراد قادر خواهند بود تاثیر اهداف و نتایج آن را درک کنند. (دیویس و پتمن، 1397)

نوع و میزان اثرگذاری دیپلماسی علم و فناوری در زمانه همه گیری جهانی کروناویروس با مراجعه به پرونده های ابولا، آنفولانزای H1N1، MERS (نشانگان تنفسی خاورمیانه) و ... نمود و تجلی بیشتری پیدا می کند. از این رو سعی می شود- هر چند به گزیده – به هر یک از این اپیدمی-پاندمی ها پرداخته و سپس از گریزگاهِ آن ها، وفاق و فراقِ «دیپلماسی علم» و «کووید-19» را مورد کنکاش قرار دهیم.

البته در این میان، رفتارِ توام با تشتتِ اتحادیه اروپا در ایجاد توازن بین منافع ملی اعضاء و مصالح تشکیلاتِ فرامرزی خود، تردیدهایی در حوزه همکاری های بهداشتی و سلامت محور بین المللی ایجاد کرده است که در ادامه به بخشی از این چالش ها نیز اشاره خواهد شد.

عموما اتحادیه اروپا در راستای دیپلماسی علم (به طور ویژه دیپلماسی سلامت جهانی) در پاندمی های گذشته از رویکردی همبسته و یگانه پیروری کرده است؛ این رهیافت اتحادیه اروپا که متاثر از کشاکش بین وطن دوستی دولت-ملت ها و جهان وطن گراییِ نهادهای بین المللی است در وضعیتِ همه گیری کووید-19 نیز عیان است. وهله اول که تواعمان با غافلگیری این نهاد گردید متواترا به ایستگاهِ «ناسیونالیسم کُرونایی» در این قاره رسید و شعارِ ملی گرایانه «نخست کشورم» به گفتمانِ غالب کشورهای عضو تبدیل شد. مرحله سوم- دقیقا جایی که اکنون در آن ایستاده ایم- ظهور و بروز واکنش اتحادیه اروپا شروع می شود و از ابزارهایی برای اقدام هماهنگ(مثلا حمایت بانک مرکزی اتحادیه اروپا از بدهی های عمومی) رونمایی می کند. نهایتا و در ترمینال پسا-بحران سلوکِ ساختاری و کژکارکردی های این نهاد مورد واکاوی و آسیب شناسی قرار می گیرد که البته مجددا این سیکل تکرار شده است.

در فوریه 2003، ماموران سازمان بهداشت جهانی(WHO) توسط کارکنان بیمارستان هانوی از یک بیماری تنفسی عجیب باخبر شدند که به مرگ یک مسافر هنگ کنگی منجر شده بود. بعدا مشخص شد که فرد مبتلاء در همان هتلی اقامت داشته است که همزمان افراد دیگری نیز به این اختلال تنفسی دچار شده بودند. در 12 مارس 2003، WHO  در ژنو، درباره یک بیماری جدید به نام سندرم تنفسی حاد(SARS) به جهان هشدار داد. به واسطه مداخله شبکه جهانی هشدار و پاسخ سازمان بهداشت جهانی و شبکه هوشمندی جهانی بهداشت عمومی، اطلاعات بیشتری درباره این سندرم جدید، آشکار شد. در ماه های بعد، WHO به عنوان واسط ارتباطات و همکاری و منبع اطلاعات اصلی درباره شیوع جهانی سارس، نقشی کلیدی ایفاء کرد.

منحصر به فرد بودن تجربیات درباره این بیماری همه گیر، از این جهت بود که گروه های علمی و دولتی سلامت در سراسر جهان به منظور یافتن راه حلی برای آن، با یکدیگر به همکاری پرداختند. آنها تا کشف یک ویروس کرونا به عنوان عامل اصلی بیماری با مراکز کنترل و پیشگیری از بیماری(CDC) ایالات متحده، همکاری کرده و روند بررسی ویروس ها و معرف های نامربوط را تسهیل کردند؛ تا اینکه یک ابزار تشخیصی اولیه ساخته شد که به تعیین توالی کامل ژنوم ویروسی سارس در 12 آوریل منجر شد. در ماه می، محققان هلندی، با استفاده از نمونه های حیوانی، به طور قطع ثابت کردند که ویروس سارس موجب این بیماری بالینی خاص شده است. همچنین در ماه می، موسسه ژنوم سنگاپور، اطلاعات مربوط به توالی تعدادی از افراد قرنطینه را منتشر کرد و به وسیله این اطلاعات، ابزار تشخیص سارس ساخته و تحت لیسانس ROCHE در سراسر جهان توزیع شد. سازمان بهداشت جهانی، به همه طرف ها توصیه کرد به همکاری پیرامون هدف مشترک تشخیص و کنترل این بیماری بپردازند و آن ها را به این امر ترغیب و تشویق کرد. بدیهی است که دسترسی به فناوری های جدید و قدرتمند در زمینه تعیین توالی، نقش مهمی در این خصوص ایفا کرد، اما بدون شک میزان هماهنگی و همکاری بین المللی نیز یک عامل مهم محسوب می شد. به اشتراک گذاری نمونه ها بین مراکز مسئول در دولت ها، دسترسی آزادانه به اطلاعات مهم DNA و جریان اطلاعاتی هماهنگ – از جمله آگاهی از موفقیت ها – روند درمان را تسریع کرد. «بحران سارس»، مثالی از دیپلماسی تحقیقات سلامت در موثرترین حالت خود بود. گروه های علمی در هر کشور، به منزله موتوری برای نوآوری و اکتشاف بودند که به صورت داوطلبانه اجازه هماهنگی فعالیت ها را به سازمان جهانی بهداشت داده بود. (دیویس و پتمن، 1397)

همکاری‌های بین‌المللی برای ایجاد و تقویت سیستم‌های سلامت یکپارچه و قوی و نیز ظرفیت‌سازی برای آمادگی در مقابل بحران‌ها، دسترسی عادلانه و همگانی به خدمات بهداشتی با کیفیت، حق عمومی تامین تولیدات پزشکی و انتقال تکنولوژی تولیدات سلامت و ... همگی در کنترل اپیدمی‌هایی چون سارس، ابولا، آنفولانزای H1N1، MERS (نشانگان تنفسی خاورمیانه) نقش به غایت مهمی را ایفاء کرده است. بدین جهت، دیپلماسی علم و فناوری برای کنترل کووید-19 نیز می تواند تسریع بخش و مهمترین کاتالیزور باشد و جهان و متعلقات آن را در بحران کنونی نجات دهد.

منابع:

دیویس، لوید و رابرت جی پتمن(1397) دیپلماسی علم روزی نو یا صبحی کاذب؟ ترجمه جواد مشایخ، عفت نوروزی، سعیده صارمی، تهران: موسسه خدمات فرهنگی رسا.

روفینی، پیر برونو(1397) علم و دیپلماسی بعد جدیدی از روابط بین الملل، ترجمه سید مهدی قائمی، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.