با تحولات عراق چه کنیم؟

نویسنده: سید محمد حسین ملائک، سفیر اسبق ایران در چین و تحلیلگر مسایل بین المللی

دیپلماسی ایرانی: عراق در مجموعه مسائل و بحران های مرتبط با سیاست خارجی ایران  بعد از پرونده هسته ای و تحریم ها، در حال حاضر دومین اولویت را به خود اختصاص می دهد. سمت و سوی تحولات عراق  با توجه به درهم تنیدگی بسیاری از امور دو کشور با یکدیگر می تواند به طور مستقیم بر سیاست ها  و روش ها  در ایران تاثیر بگذارد. 

در عراق دو جریان موازی در حال تاثیرگذاری بر وقایع آینده است که هر دو در ارتباط با ایران منفی تلقی می شوند. نحوه موضع گیری در مورد هرکدام با اهمیت است. 

اول، جابه جایی و متمرکز کردن نیروهای رزمی آمریکا از پایگاه های متعدد در عراق به دو مرکز اصلی در  بغداد و عین الاسد و تحویل سایر این پایگاه ها به دولت این کشور و در عین حال تقویت پدافندی این مراکز. آمریکا با این اقدام هم کاهش نیرو در عراق داده که پاسخی است به سیاست داخلی آمریکا هم خود را برای حضور درازمدت تجهیز می کند. با این اقدام به طور مشخص از یک طرف  رسمیت مصوبه پارلمان عراق برای خروج از آمریکا از عراق در نیمه اول ژانویه گذشته را زیر پا  می گذارد  و از طرف دیگر می تواند به طور عملی وارد درگیری با گروه هایی شود که با حضور آمریکا مخالف هستند.  

دوم، تلاش بی وقفه نیروهای متمایل به راست در به وجود آوردن شرایطی که منجر به تغییر قانون اساسی و برهم خوردن توازن سیاسی فعلی شود. اعتراضات مردمی در عراق که به حق روی فساد، تبعیض  و سوء استفاده نیروهای سیاسی حاکم  و عمدتا شیعی انگشت می گذاشت و در مراکز جمعیتی شیعی نیز به وجود آمد در واقع تلاش داشت که قانون اساسی فعلی را  با انتخاب نخست وزیری از "میدان" به بن بست کشانده و مسیر را برای نوشتن قانون اساسی جدید هموار کند. در این مسیر نماینده سازمان ملل خانم "پلاسخارت" نقش قابل توجهی را به عهده داشت و البته مرجعیت نیز در مراحلی با آنها هم مسیر شد. 

ساختار فعلی سیاسی عراق، از  قانون اساسی تا  قومیت ها و مذاهب  و احزاب سیاسی  تشکیل دهنده،  ارکان و ساختار  در عمل نشان داد که نمی تواند بدون چالش منافع مورد نظر آمریکا را در این منطقه پر آشوب حتی به طور ضمنی تامین کند. بعد از تجربه چند دور کش مکش بر سر نحوه انتخاب نخست وزیر،  آمریکا به وضوح درصدد تغییر ماهیت سیاست در عراق برآمد و این مسیر را از طریق تضعیف و در صورت امکان نابودی ساختار سیاسی که بعد از اشغال در سال 2003 و بر مبنای احزاب قومی – مذهبی به وجود آمده بود با بوجود آوردن انشقاق، نوگرایی و حتی در گیری خصوصا بین احزاب شیعی دنبال می کند. اگر خوب به اعتراضات مردمی سال گذشته توجه کنیم هدف اصلی اعترض ها،  بی آبرو کردن احزاب شیعه و "مسئولین  تا کنون"  بوده است . آنها به بی کفایتی ، فساد و هزار چیز دیگر متهم شدند تا توانایی سیاسی تضمین شده ساختاری آنها مضمحل و جامعه  و به تبع خود احزاب  به قانون اساسی نوین  تن دهند  و دریک وزن کشی جدید ثقل سیاسی به طرفی میل کند که از نظر آمریکا متعادل تر باشد.

اگر ساختار سیاسی بخواهد تغییر کند، با مطالعه نسل جدید عراق  در لابه لای اعتراضات مردمی گذشته، ساختار سیاسی بعدی قطعا زاویه بزرگی با وضعیت فعلی عراق خواهد داشت و گروه های سیاسی فعلی اکثرا در حاشیه قرار خواهند گرفت .

تا کنون  تئوری "حب الحسین یجمعنا"  از نظر بسیاری می توانست پاسخگوی همه نیازمندی های روابط دو کشور باشد. رفتار عراقی ها با زائرین امام حسین (ع)، گسیل ملیونی ایرانیان برای راهپیمایی اربعین حسینی، و بحث اینکه هیچ دو ملتی که با هم جنگیده باشند مثل ایران و عراق با یکدیگر دوست و رفیق نیستند و از این قبیل نظرات این تئوری را تقویت می کرد. این تئوری توانست کلیه جوانب همکاری ایران با عراق و نیز رفتار ایران در مقابله با تجزیه طلبان رادیکال کُرد و گروه های اسلامی تندرو از جمله داعش را  تا سال گذشته به خوبی تعریف کند. البته در این تئوری بازیگر اصلی ایران بود و این کشور  سهم بیشتری از بار مسئولیت روابط دوجانبه را به عهده گرفته بود و هزینه های  نسبتا گزافی را نیز قربه الی الله  متقبل شد.  اما این تئوری وقتی با اعتراضات مردمی عراق به فساد و ناکارآمدی رهبرانشان  مواجه شد بسیار ناکارآمد جلوه کرد بطوری که وقتی ایران متهم به دخالت در امور داخلی عراق  و مسئول این ناکار آمدی معرفی شد و سکوت ضمنی طرفداران ایران در دنیای مجازی عراق عملا به این اتهام  صحه گذاشت.  

تئوری دیگر که سعی در شکل دادن به روابط ایران و عراق دارد تئوری  عضویت و یا حمایت از جبهه مقاومت است. همکاری لایه هایی از نیروهای اجتماعی و سیاسی عراق با ایران در مقابله با داعش  و نیروهای تکفیری در سوریه تحت عنوان "دفاع از حرم" بسیار تعیین کننده بود و جوانان عراقی توانستند سهم قابل توجهی به خود اختصاص دهند. اما فقدان یک جریان با ریشه  ضد صهیونیستی چه در نیروهای سیاسی عراق و چه در سطح حوزه های نجف و کربلا  باعث می شود حمایت از جبهه مقاومت به سطح پایینی تنزل کند. در جریان شهادت ابو مهدی المهندس ما شاهد بودیم که این ترور و تجاوز آشکار در جامعه عراق  اگرچه محکوم شد اما به سرعت به فراموشی رفت و  نتوانست   در سطح ملی   به نقطه عطفی تبدیل شود.

در شرایط کنونی ظاهرا آقای برهم صالح، رئیس جمهوری بعد از استعفای اجباری آقای عبدالمهدی  و طی یک دوره ناکامی های متعدد در گزینش نخست وزیر  و نیز قبول استعفای آقای "علاوی " ،  با اختیار ویژه خود آقای "عدنان الزرفی " را به این سمت برگزید . دادگاه عالی فدرال عراق نیز در مقابل اعتراضات وارده اقدام رئیس جمهور را تایید کرد.  

انتصاب " الزرفی " که از مسیری غیر از آنچه  تا کنون انجام شده صورت گرفته مشکلات فرا قانون اساسی برای عراق به وجود خواهد آورد  و راه را برای تضعیف بیشتر قانون اساسی  هموار خواهد کرد. ادامه این مسیر در عراق چیزی شبیه کودتای سیاسی است که باعث به حاشیه راندن نیروهای رسمی سیاسی در عراق خواهد شد. آنچه این مسیر را تقویت می کند همانا اختلاف مواضع ائتلاف های شیعی و گروه های مربوطه در این مورد است. 

اگرچه ممکن است بار دیگر از طریق روندهای پارلمانی مثل عدم قبول کابینه پیشنهادی آقای "الزرفی" ، و قدری فشار بر رئیس جمهور بار دیگر بر این " کودتا " فائق آمد و شخص دیگری غیر از کاندیدای فعلی بر مسند نخست وزیری قرار گیرد  اما شکنندگی مناسبات فعلی قابل کتمان نیست. 

ایران به وضوح با چالش های زیر در عراق روبه روست که عدم توجه به هر کدام  سیاستگزاری را دچار اغتشاش خواهد کرد.  

1- هویت ملی عراقی و رشد ملی گرایی افراطی. این خصوصیت که از سال 1920 در عراق ریشه دارد  در مقابله با تحقیر های ناشی از اشغال و تکرار گزاره دخالت روزانه کشورهای خارجی در امور داخلی عراق و تصمیمات آن  در کنار ناکارآمدی دولتمردان فعلی می تواند بار دیگر به طور لجام گسیخته ای خود نمایی کند. اخبار منتشره از دخالت های مقامات بلندپایه ایران  در انتخابات عراق به این روند کمک شایانی می کند.
 
2- ظهور رویه های سیاسی نوین در بین احزاب سنتی شیعی. جریانات شیعی به شمول مرجعیت در طول سال های گذشته نشان دادند که از یک بنیان قابل قبولی  برای همکاری و ائتلاف برخوردار نیستند و همواره عوامل بیرونی آنها را در انسجام یاری داده است. نظرگاه های تجدید نظر طلبانه در گروه های شیعی نیز قبل از آنکه جنبه ایدوئولوژیک داشته باشد جنبه ملی گرایی دارد.

3- بازیگری تخریبی آمریکا و عربستان. در جایی که همه طرف ها به این نکنه واقفند که  بازی صفر و صد در کمتر امر سیاسی  امکان پذیر است اما در عراق همه طرف ها به پیروزی نظامی و حذف  یک دیگر چشم دوخته اند. مشکل از تمامیت خواهی آمریکا سرچشمه می گیرد که تلاش برای یک سره کردن "مشکل" ایران را دارد. و متاسفانه  تنها راه مقابله آن مقاومت است.