علم تحت فشار «کمپین اعمال فشار حداکثری»

نویسنده: دیوید آدام

دیپلماسی ایرانی: شاهین آخوندزاده به عنوان یک پژوهشگر به مواجه شدن با سوالاتی درباره مقالات خود عادت داشت، اما سال گذشته با یک دلیل جدید برای چاپ نشدن مقاله خود در یک نشریه خارجی مواجه شد: ملیتش. آخوندزاده ایرانی است و در دانشگاه علوم پزشکی تهران کار می کند و همین مساله چاپ مقاله او را برای نشریه مستقر در ایالات متحده غیرممکن کرده است. او در مصاحبه ای تلفنی به «ساینتیست» گفت یک روز پس از آنکه مقاله خود را ارسال کرده به او گفته شده که اگر از ایران باشد، امکان انتشار مقاله او وجود ندارد: «به اینکه از نظر سیاسی در شرایط غیرعادلانه باشیم عادت داشتیم. اما وضعیت ناعادلانه در علم بسیار عجیب است.» آخوندزاده، متخصص در رشته روانپزشکی، پیشتر در نشریه مذبور مقالات خود را منتشر کرده بود و می داند که تنها دانشمند ایرانی نیست که تحت تاثیر تحریم های ایالات متحده قرار گرفته است: «اکنون پاسخ بیشتر مجلات پزشکی در سراسر اروپا و ایالات متحده همین است: با توجه به تحریم ها امکان انتشار مقاله شما وجود ندارد.»

تحریم های بین المللی علیه ایران که در ابتدا بعد از انقلاب اسلامی توسط ایالات متحده و پس از آن توسط سازمان ملل متحد اعمال شدند، در سال 2016 و پس از توافق هسته ای ایران لغو شدند. اما دونالد ترامپ، رئیس جمهوری ایالات متحده،  سال گذشته با اعلام خروج آمریکا از این توافق، از اعمال مجدد تحریم ها علیه ایران خبر داد. از نظر قانونی و رسمی، فعالیت های پژوهشی از جمله انتشار مقالات آکادمیک باید معاف از تحریم ها باشد مگر اینکه نویسنده کارمند مستقیم دولت باشد، اما آخوندزاده می گوید که ناشران یا از این مساله آگاه نیستند یا نمی خواهند خطر مواجهه با مجازات های ثانویه را به جان بخرند.

اما جدای از اینها یک سری موانع دیگر هم بر سر راه انتشار مقالات محققان ایرانی در نشریه های خارجی وجود دارد: ارتباط بانک مرکزی ایران با نظام مالی جهانی در ماه نوامبر سال 2018 قطع شد و اکنون بسیاری از بانک های بین المللی در اقداماتی هماهنگ با تحریم ها از مبادله ارزی با ایران خودداری می کنند و همین مساله سبب شده که پژوهشگران در پرداخت هزینه های نشر در نشریه های مستقل دچار مشکل شوند. 

جدای از مشکلات در پرداخت هزینه های نشر، هزینه اشتراک در نشریه ها نیز خود به یک معضل تبدیل شده اند. علاوه بر هزینه های چاپ ، اشتراک های مجله ای را نیز باید در نظر بگیرید. آخوندزاده می گوید که کتابخانه دانشگاه در پرداخت هزینه های اشتراک در نشریه های بین المللی به مشکل برخورده است. همین مشکلات در هنگام تلاش برای دریافت پول از خارج از ایران نیز وجود دارند. طبق مطالعاتی که اخیرا منتشر شده، پروژه های مشترک با دانشمندان در ایران از سوی «ولکام تراست» بریتانیا و «موسسه ملی بهداشت» ایالات متحده به حالت تعلیق درآمده اند چرا که بودجه تخصیص داده شده به آنها قابل انتقال نیست. طبق یافته های ساینتیست، المپیاد بین المللی بیولوژی، نهادی که در آلمان مستقر است و برای دانش آموزان مدرسه ای برنامه برگزار می کند، اکنون 130 هزار دلار هزینه ثبت نام برای برنامه ای در سال 2018 در تهران را در اختیار دارد و نمی تواند این مبلغ را به سازمان دهندگان برنامه منتقل کند. سباستین اوپیتز، رئیس دفتر این نهاد در کیِل می گوید: «ما هیچ بانکی در اتحادیه اروپا پیدا نکردیم که بتواند پول را به ایران انتقال دهد. می توانید تصور کنید که این شرایط برای ما به عنوان یک سازمان عام المنفعه تا چه اندازه مشکل ساز بوده است.» بانک ها به او گفته اند که تنها راه انتقال پول به ایران به صورت نقدی است، اما نهاد او تا کنون در برابر این راهکار مقاومت کرده چرا که عدم شفافیت در این شیوه را «غیر حرفه ای» می داند.

یکی دیگر آسیب های جانبی کمپین اعمال فشار حداکثری دولت ترامپ علیه ایران متوجه برنامه قدیمی دانشکده ملی علوم، مهندسی و پزشکی ایالات متحده شده که نشست های دو جانبه و جلسات تبادل نظر بین دانشمندان دو کشور برگزار می کرده است. گلن شوایتزر، مدیر دفتر این دانشکده در اروپای مرکزی و یوروآسیا می گوید که این برنامه در سال 2017 و با افزایش تنش های سیاسی بین ایالات متحده و ایران و ممنوعیت سفر اتباع برخی از کشورها با اکثریت جمعیت مسلمان به خاک آمریکا، تعطیل شده است.

پژوهشگران ایرانی همچنین دریافته اند که ممنوعیت سفر تعیین شده از سوی دولت ترامپ یک تاثیر غیرمستقیم نیز بر روند فعالیت آنها داشته است: بسیاری از محققان اروپایی از سفر به ایران خودداری می کنند چون نگرانند که مهر ورود به ایران در گذرنامه آنها سبب شود که آمریکا مانع از ورود آنها به خاک خود شود.

با این حال عباس عدالت، یک دانشمند علوم رایانه ای بریتانیایی-ایرانی در امپریال کالج لندن، می گوید که مقصر دانستن رئیس جمهوری ترامپ در پی همه عواقب ناخوشایند بر افت تحقیقات در ایران اشتباه است: «حتی پس از توافق هسته ای سال 2015 و در دوران ریاست جمهوری اوباما باز هم همه این محدودیت ها از سوی ایالات متحده به ایرانی ها از جمله شخصیت های دانشگاهی تحمیل شده بود.» به گفته او، وزارت امور خارجه ایالات متحده در دوره ریاست جمهوری باراک اوباما به او در نامه ای اطلاع داده که عضویت او در طرح معافیت روادید که به دلیل آسانتر بودن آن از درخواست ویزای رسمی توسط عده بسیاری استفاده می شود، به دلیل ملیت ایرانی او لغو شده است: «درست است که شرایط در دوران ترامپ بسیار سخت تر شده، اما این روند در دوران اوباما آغاز شده است. او بزرگترین مشکل دانشمندان ایرانی را در حال حاضر سقوط ارزش ریال می داند: «بودجه آنها برای سفر، برای شرکت در کنفرانس ها و حتی پرداخت هزینه ثبت مقالات خود در کنفرانس ها به دلیل تحریم ها به قدری محدود شده است که آنها عمدتا توانایی چنین کاری را ندارند.»

عدالت که موسس کمپین مخالفت با تحریم ها و مداخلات نظامی در ایران است، در ماه آوریل 2018 در هنگام سفر به ایران توسط ماموران امنیتی دستگیر و به اتهام جاسوسی 8 ماه در بازداشت بوده است. او آمریکا و متحدانش را در این اتفاق و در خشم قابل درک ایران مقصر می داند: «آنها نوعی شرایط محاصره در ایران ایجاد کرده اند. جدای از تحریم ها، پایگاه های نظامی آمریکا در اطراف این کشور و اقدامات آشکار و پنهان برای تغییر نظام هم هستند. سرویس های اطلاعاتی در هر کشوری که در چنین شرایطی باشد، بیش از اندازه محتاط خواهند بود.»

شوایتزر می گوید که بن بست سیاسی کنونی موجب رنج افراد بسیاری شده است: «ایرانی ها دانشمندان و کارشناسان مهندسی بسیار خوبی هستند. اگر ایرانی ها نتوانند در علوم جهانی مشارکت داشته باشند، به طور قطع جهان یک چیزی کم خواهد داشت.»

منبع: ساینتیست / مترجم: طلا تسلیمی