ایران و آمریکا می توانند به یک توافق موقت برسند؟

نویسنده: رابرت آینهورن (از اعضای ارشد موسسه بروکینگز)

دیپلماسی ایرانی: ایران در 5 ژانویه 2020 اعلام کرد که دیگر خود را به محدودیت ها در برنامه هسته ای تعیین شده در برجام متعهد نمی داند. اگرچه اطلاعیه ایران چنین سناریویی نگران کننده را در پی داشته و برجام را یک قدم به نابودی نهایی آن نزدیک تر کرده، اما دست کم در حال حاضر بروز یک بحران هسته ای در این سطح بسیار بعید است. ایران به هر دلیلی دست کم در حال حاضر تصمیم گرفته که در حوزه هسته ای تحریک آمیز عمل نکند. مقامات ایرانی تاکید کرده اند که از برجام خارج نشده اند و ادعا می کنند که هر پنج گامی که در عقب نشینی از تعهدات برجامی برداشتند، قابل برگشت است و در صورت لغو تحریم های ایالات متحده، آنها به اجرای تعهدات خود باز خواهند گشت.

ترغیب به خودداری از پیشروی در مسیر تهاجمی

پیش بینی این مساله که ایران تا چه مدت و چه اندازه به پیشروی در مسیر اعتدال ادامه خواهد داد، دشوار است. تشدید فعلی تنش ها بین ایالات متحده و ایران به سمت رویارویی نظامی با حملات مستقیم هر یک از طرفین به پایگاه ها، نیروها یا منافع گسترده تر طرف مقابل، می تواند تمایل ایران را به خودداری از مهار هسته ای کاهش دهد. پافشاری بیشتر ایالات متحده بر کمپین اعمال فشار حداکثری هم می تواند ایرانی ها را به تصمیم به مقاومت بیشتر در برابر تلاش های ایالات متحده ترغیب کند و با توجه به تحریم های همانگونه که با اثبات تحریم 10 ژانویه بر صنایع فلزات، عمرانی، پارچه و سایر بخش های صنعتی مشهود است، به نظر می رسد که دولت ترامپ همین رویه را پیش گرفته. 

به وضوح، منفعت ایالات متحده و به طور کلی جامعه بین المللی در این است که ایران را تا حد ممکن از آستانه دستیابی به سلاح های هسته ای دور کند و این کشور را از پیشروی سریع در تقویت زیرساخت های هسته ای بازدارد. اما با توجه به فضای مسموم فعلی روابط ایالات متحده و ایران، واشنگتن در موقعیتی قرار ندارد که بخواهد به طور مستقیم محدود شدن تهران را خواستار شود؛ با این حال، می تواند دیگران را به این کار ترغیب کند.

سه کشور اروپایی عضو برجام (ای 3) می توانند در این زمینه نقش مهمی ایفا کنند. اکنون که آنها روند حل اختلاف برجام را به اجرا گذاشته اند، پیش از تصمیم گیری درباره بازگشت تحریم های شورای امنیت سازمان ملل، چندین هفته برای فعالیت دیپلماتیک با ایران و سایر اعضای برجام فرصت دارند. سه کشور اروپایی می توانند از این زمان برای ترغیب ایران به رعایت برخی محدودیت ها در رابطه با مقیاس و سرعت برنامه هسته ای به صورت داوطلبانه، استفاده کنند. (برای نمونه، ایران را ترغیب کنند که سطح غنی سازی را پایین تر یا برابر 5درصد نگه دارد، شمار سانتریفیوژهای فعال را به صورت تدریجی بالا ببرد، برای مدت زمان قابل قبولی از نصب و بهره برداری از سانتریفیوژهای پیشرفته خودداری کند، به مذاکرات درباره رآکتور اراک برای به حداقل رساندن تولید پلوتونیوم ادامه دهد و به همه مناسبات مربوط به نظارت و بازرسی متعهد بماند.) در مقابل، سه کشور اروپایی می توانند به ایران اطمینان دهند که از برجام عقب نشینی نخواهند کرد. ایالات متحده باید از سه متحد اروپایی خود بخواهد که چنین رویکردی در پیش بگیرند.

ایالات متحده همچنین می تواند درباره مقیاس و سرعت بازسازی زیرساخت های هسته ای ایران با روسیه و چین مشورت و آنها را به تحت فشار گذاشتن ایران برای خودداری از اقدامات تحریک آمیز، ترغیب کند. مسکو و پکن به رغم اختلافات شدید خود با واشنگتن در رابطه با خروج آن از برجام و کمپین اعمال فشار حداکثری، نمی خواهند که تهران برنامه غنی سازی در مقیاس صنعتی داشته باشد چراکه با کاهش فاصله زمانی دستیابی آن به سلاح هسته ای، بی ثباتی در منطقه و خطر حمله های نظامی پیشگیرانه افزایش می یابد.

مناسبات هسته ای اولیه با ایران

موثرترین راه برای ایالات متحده برای افزایش محدودیت هسته ای ایران، دستیابی به توافق یا تفاهم با ایران است. اما در شرایط فعلی و با توجه به اینکه دولت ترامپ همچنان اطمینان دارد که کمپین اعمال فشار حداکثری می تواند ایران را به پذیرش خواسته های ایالات متحده وادار کند و با توجه به عزم راسخ ایران برای مقاومت و گرفتن انتقام ترور سردار سلیمانی (هر چند به شیوه های کمتر تحریک آمیز باشد)، چشم انداز یک توافق جدید بین ایران و ایالات متحده که نسخه تجدید نظر و به روز رسانی شده برجام باشد و دیگر مسائل مناقشه برانگیز همچون برنامه موشک های بالستیک ایران و حمایت آن از گروه های منطقه ای را در بر بگیرد، چندان مثبت به نظر نمی رسد.

در شرایط کنونی احتمال دستیابی به مناسبات اولیه و غیررسمی که به طور موقت ایران را از قدم برداشتن ورای تعهدات برجامی باز دارد در برابر یک سری تسهیل تحریم ها از سوی ایالات متحده، بیشتر است. امانوئل ماکرون، رئیس جمهوری فرانسه در سپتامبر گذشته در مجمع عمومی سامان ملل سعی داشت برای چنین مناسباتی و پیشگیری از تشدید تنش ها میانجی گری کند. طبق برخی گزارش ها، او به راضی کردن دو طرف به توافقی مبنی بر لزوم بازگشت ایران به تعهدات برجامی در برابر عقب نشینی اساسی ایالات متحده از تحریم ها و آغاز روند مذاکره برای دستیابی به توافقی گسترده تر و رسمی تر، بسیار نزدیک بود. اما مذاکرات بر سر ترتیب انجام امور به نتیجه نرسید و دونالد ترامپ، توافق را به مذاکره مستقیم با حسن روحانی منوط کرد و رئیس جمهوری ایران هم گفت که پیش از تعامل مستقیم رئیس جمهوری آمریکا، لازم است تحریم ها تسهیل شوند.

فضا برای دیپلماسی از سپتامبر گذشته تا کنون به طرز چشمگیری بدتر شده و چشم اندازهای احیای نوعی توافق اولیه و موقت که قبلا وجود داشت، اکنون چندان مشخص نیست. اما نزدیک شدن به آستانه جنگ در هفته اول سال 2020، مخاطرات تشدید تنش ها بین ایالات متحده و ایران را به شدت افزایش و نشان داد که اگر ایران به سلاح هسته ای دست یابد یا در آستانه هسته ای شدن قرار بگیرد، خطر درگیری بسیار شدیدتر خواهد بود. از این رو، تعداد موانع هر اندازه که زیاد باشد، باید تلاش های دیپلماتیکی برای یافتن راه حلی هر چند موقت در رابطه با مساله هسته ای صورت بگیرد که ایران را از آستانه هسته ای شدن دور و از وخیم تر شدن شرایط فعلی جلوگیری کند. (این مطلب ادامه دارد)

منبع: بروکینگز / مترجم: طلا تسلیمی