تل آویو به دنبال برکناری بن سلمان است

گفت و گو از عبدالرحمن فتح الهی، عضو تحریریه دیپلماسی ایرانی 

دیپلماسی ایرانی – اگر عربستان هر گونه اقدامی در این باره را دریافت کند با اقدامات و تدابیر بزرگتر پاسخ خواهد داد. این واکنش دیروز یک مقام مسئول وزارت امور خارجه عربستان به تهدیدات کشور دوست و هم پیمان خود یعنی آمریکا است. به نظر می رسد که این دست از مواضع هم چنانی که در روزهای اخیر مطرح شده است، در آینده باز تکرار خواهد شد تا دفاعی باشد از وجهه شکسته شده ریاض و تعدیلی در فشارهای جامعه جهانی بر عربستان سعودی. اما مسئله مهم تر ناظر بر این نکته است که آیا با روشن تر شدن ابعاد پرونده خاشقچی می توان روابط ریاض – واشنگتن را تیره و تار دید؟ به واقع آثار سوء این پرونده بر مناسبات عربستان با هم پیمانانش تا کجا ادامه پیدا خواهد کرد؟ آیا حیات سیاسی بن سلمان که خود را آماده پادشاهی کرده بود در سایه این شرایط باید پایان یافته تلقی شود؟ دیپلماسی ایرانی برای پاسخ به این سوالات، گفت وگویی را با حسن هانی زاده، کارشناس مسائل منطقه ترتیب داده است که در ادامه می خوانید:  

با گذشت زمان در خصوص پرونده جمال خاشقچی شاهد آن هستیم که متحدان ریاض هم در حال ایجاد یک گسل سیاسی ودیپلماتیک با عربستان سعودی هستند. در همین راستا یکی از مقامات وزارت امور خارجه عربستان سعودی در بیانیه ای دیروزاعلام کرد که در برابر هر واکنشی از هر بازیگر منطقه ای و فرامنطقه ای واکنش نشان خواهد داد. آیا این دست از اظهارنظرها می‌تواند نشانه ای جدی برای شکل گیری تنش های آتی در روابط عربستان به خصوص با ایالات متحده آمریکا باشد؟

پرونده جمال قاشقچی از آن جهت بر روابط آمریکا، عربستان و حتی ترکیه اثر گذاشته است که او روزنامه‌نگاری عربستانی با ریشه عثمانی است که چند سال اخیر هم تابعیت آمریکایی گرفته است. لذا این سه کشور در قبال سرنوشت این روزنامه‌نگار قدری حساس هستند. مسئله دیگر نیز به جایگاه خود جمال قاشقچی باتز می گردد. اگر چه او به عنوان یک روزنامه نگار منتقد خاندان ملک سلمان و سیاست های محمد بن سلمان مطرح شده است، اما پیش از این خاشقچی در جایگاه مشاور رسانه ای ملک عبدالله، پادشاه سابق عربستان در ساختار سیاسی آل سعود نقش داشته است. حتی او در دوره ملک سلمان هم در این ساختار سیاسی کماکان نقش خود را ایفا کرد، اما در دو سه سال اخیر و با  پیگیری سیاست های جنگ طلبانه محمد بن سلمان از جانب ریاض به خصوص تجاوز عربستان به یمن انتقادات خاشقچی به ولیعهد سعودی آغاز شد. لذا ناگفته پیداست که سرنوشت این روزنامه‌نگار، هم برای عربستان، هم برای آمریکا و هم برای ترکیه حائز اهمیت است. مضافا این که افکار عمومی جهان هم در قبال سرنوشت این روزنامه‌نگار بسیاری حساس است. این مساله اکنون بر برنامه های عربستان آثار سوء جدی داشته است. در این راستا اکنون روزنامه‌نگاران به دنبال بایکوت رسانه ای کنفرانس ابتکارعمل سرمایه‌گذاری ملک سلمان هستند که به داووس صحرا معروف شده و قرار است که اواخر ماه جاری میلادی در ریاض برگزار شود. اما این که این این دست از اتفاقات و بیانیه دیروز ریاض بتواند زمینه ایجاد گسل در روابط عربستان سعودی با ایالات متحده آمریکا داشته شکل دهد باید این مسئله را در دو بعد دید؛ نخست به روابط خاص و البته شخصی ترامپ با محمد بن سلمان بازمی‌گردد. این روابط علیرغم ابعاد حقوقی دو طرف یک رابطه شخصی است که البته همواره تحت تاثیر روابط و مناسبات منطقه ای و جهانی هم بوده است. از این شخصیت‌های بسیار زیادی در کنگره آمریکا از مجلس نمایندگان تا مجلس سنا در خصوص این دست از روابط رئیس جمهور آمریکا انتقادات بسیار جدی دارند. لذا برخی از نمایندگان به دنبال پیگیری پرونده قاشقچی هستند تا بتوانند از این طریق این روابط را تحت الشعاع قرار دهند. در سایه این مسائل دونالد ترامپ نیز سعی دارد از یک طرف مطالبات افکار عمومی و بدنه سیاسی آمریکا را پاسخ دهد و از طرف دیگر به دنبال استمرار روابط شخصی خود با بن سلمان است. در بعد دوم باید به جایگاه کنونی عربستان در منطقه بعد از پرونده خاشقچی اشاره داشت. در حال حاضر شرایط عربستان شرایط بسیار شکننده ای در منطقه است، به گونه‌ای که حتی در مسئله پرونده تجاوز عربستان به یمن و ربودن سعد حریری چنین فشار و شرایطی سختی بر ریاض وارد نشده بود. در این مدت تنها شاهد آن بودیم که امارات و بحرین به حمایت از بن سلمان پرداختند و دیگر کشور ها پیگیر سرنوشت خاشقچی هستند. از این بعد می توان گفت که بیانیه دیروز وزارت امور خارجه عربستان سعودی به نوعی واکنش انفعالی است. چراکه عربستان در این شرایط نه توان پاسخ گویی به کشوری مانند آمریکا و ترکیه را دارد و نه حتی در قبال افکار عمومی عربی منطقه می تواند از خود واکنش قدرتمندانه ای مانند سابق داشته باشد. 

فارغ از روابط شخصی دونالد ترامپ با محمد بن سلمان و نیز مناسبات راهبردی ریاض – واشنگتن، بازی یک بام و دو هوای دونالد ترامپ را چگونه ارزیابی می کنید. اگرچه شما در این خصوص به برخی انتقادات ساختار سیاسی آمریکا اشاره داشتید. اما به واقع دلایل پشت پرده این رفتار ترامپ در قبال ریاض در رابطه با پرونده خاشقچی چیست؟ 

مسئله به اقتضائات شخصیتی خود ترامپ باز می‌گردد. در این مدت حضور او در کاخ سفید شاهد هستیم که رئیس جمهور آمریکا بیش از این که یک دیپلمات و سیاستمدار باشد، یک معامله گر و تاجر است و از هر فرصت سیاسی و دیپلماتیک به عنوان یک معامله برای کسب منافع خود نگاه می‌کند. لذا پرونده خاشقچی بیش از آن که برای کاخ سفید ابعاد سیاسی، دیپلماتیک و حقوق بشری داشته باشد، یک مورد معامله بسیار مهم است. لذا دونالد ترامپ سعی دارد از شرایط به وجود آمده نهایت استفاده را برای به دست آوردن منافع اقتصادی خود از عربستان سعودی داشته باشد. پس ترامپ سعی دارد با رفتارهای دوگانه خود یک شمشیر داموکلس بر سر عربستان سعودی و محمد بن سلمان داشته باشد که هر گاه احساس نیاز به پول‌های سعودی داشت از این شمشیر استفاده کنند. از آن سو من بر این باورم که ترامپ سعی دارد در آستانه انتخابات کنگره هم یک ژست حقوق بشری برای پرونده خاشقچی داشته باشد تا از آرای داخلی آمریکا در خصوص جبهه جمهوری‌خواهان کاسته نشود. البته هدف مهم تر ترامپ به بعد از به دست آوردن پول‌های سعودی باز می گردد.  چون زمانی که ترامپ تا جای ممکن توانست اهداف اقتصادی خود را از فشار بر عربستان به دست آورد سیبل حملاتش به سمت کشورهای دیگر حاشیه خلیج فارس خواهد بود تا از آنها هم نهایت استفاده را ببرد. 

به شمشیر داموکلس دونالد ترامپ بر سر محمد بن سلمان اشاره داشتید، اما در آن سوی داستان عربستان سعودی نیز با سرمایه بیش از ۷۰۰ میلیارد دلاری خود در آمریکا یک شمشیر داموکلس را بر سر دونالد ترامپ دارد. در سایه این که ترامپ همواره نگران خروج این سرمایه از آمریکا بوده، آیا با این دست از رفتارهای کاخ سفید ریاض و شخص بن سلمان دست به این شمشیر خواهد برد؟

خیر. ببینید در اینجا مسئله توان عربستان سعودی است که قابل قیاس با آمریکا نیست. در این خصوص شمشیر عربستان سعودی یک شمشیر زنگ زده است، چرا که سرمایه های عربستان که نزدیک به ۷۰۰ میلیارد دلار می‌رسد بیشتر در قالب ملک و سهام است و هرگاه دونالد ترامپ اراده کند می تواند در قالب یک دستور وزارت خزانه داری را مکلف به بلوکه کردن این اموال کند. همان طور که می دانید در ساختار سیاسی ایالات متحده آمریکا رئیس جمهور توان عمل بسیار بالایی در حوزه اجرایی دارد مضافا این که در پرونده حمله ۱۱ سپتامبر ۲۸ صفحه از گزارش که به نقش مستقیم عربستان سعودی اشاره دارد تاکنون منتشر نشده است. لذا با این ۲۸ صفحه محرمانه از آن گزارش 800 صفحه ای، عربستان سعودی همواره بیم آن را دارد که هر لحظه کاخ سفید با انتشار آن شرایط را برای حضور سیاسی و اقتصادی عربستان سعودی در ایالات متحده بسیار دشوار کند. پس به نظر می رسد که شرایط عربستان سعودی علیرغم برخی از هشدارها در بیانیه دیروز چندان مناسب نیست تا بتواند از خود واکنش جدی در قبال فشارهای جامعه جهانی و هم پیمانان خود داشته باشد. 

شما به ربودن سعد حریری، نخست وزیر لبنان اشاره داشتید و در کنار آن مسئله تجاوز عربستان سعودی به یمن را هم مطرح کردید، اما تفاوت پرونده جمال خاشقچی با این پرونده ها در چیست که برخی معتقدند اگر مسئله حضور عربستان سعودی و شخص مسلمان در قتل خواجه مسجل شود به عاملی برای سقوط او و خاندان ملک سلمان خواهد انجامید؟

در این رابطه مسئله اصلی نه به پرونده خاشقچی که به نقش اسرائیل و نگرانی او از افزایش توان نظامی عربستان سعودی بازمی‌گردد. خوب با روی کار آمدن ترامپ ما شاهد بودیم که عربستان سعودی یک قرارداد ۴۸۰ میلیارد دلاری تسلیحاتی با آمریکا بست که در فقره اول ۱۱۰ میلیارد دلار تسلیحات خریداری شد. لذا اسرائیل به‌شدت نگران افزایش توان نظامی عربستان سعودی در سایه این خرید هاست. از این نظر تل‌آویو سعی دارد مانور عمل ریاض را در منطقه تحت الشعاع قرار دهد. اگرچه که این دو بازیگر در همسویی با همدیگر قرار دارند، اما تهدید امنیت برای اسرائیل دوست و دشمن نمی شناسد. در سایه  این مسائل به نظر می رسد که رژیم صهیونیستی در پشت پرده به دنبال تغییر خاندان سلطنتی عربستان سعودی است تا بتواند با روی کار آوردن اشخاصی میانه روتر قدری ثبات و امنیت را به منطقه بازگرداند. بنابراین در چنین شرایطی صهیونیست‌ها نیز به دنبال یک جریان سازی رسانه ای جهانی هستند تا از پرونده جمال خاشقچی یک بستر را برای سقوط خاندان ملک سلمان ایجاد کرده و یا حداقل زمینه برای عبور از محمد بن سلمان درعربستان فراهم شود.