ترامپ در آچمز برجام

محمد مهدی مظاهری، استاد دانشگاه

دیپلماسی ایرانی: بعد از اینکه در هفته های اخیر وزارت امور خارجه آمریکا در بیانیه ای اعلام کرد رکس تیلرسون، وزیر امور خارجه، به پال رایان، رئیس مجلس نمایندگان اطلاع داده که ایران تا روز ۱۸ آوریل به تعهدات خود براساس برجام عمل کرده است، دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا نیز لغو تحریم های یک جانبه این کشور را علیه ایران تمدید کرد. تحریم های مرتبط با برنامه هسته ای کشورمان، پس از توافقنامه هسته ای بین ایران و قدرت های جهانی، موسوم به برجام و در زمان باراک اوباما، رئیس جمهور سابق آمریکا لغو شد. از آن به بعد مقامات آمریکایی هر ۹۰ روز میزان پایبندی ایران به تعهدات برجام را مورد بررسی قرار می دهند تا برمبنای آن، لغو تحریم های ایران را تمدید کنند. با این وجود از زمان روی کار آمدن ترامپ، برای اولین بار است که تمدید لغو این تحریم ها اجرا می شود.

ترامپ در دوران کارزار انتخاباتی خود به شدت از برجام انتقاد کرده بود و برجام را "بدترین" توافق ممکن خوانده بود که به منافع آمریکا و متحدانش لطمه می زند. او بارها گفته بود که این توافق را لغو خواهد کرد و  مشاورانش نیز پس از پیروزی او در انتخابات، از مذاکره مجدد بر سر برخی از مفاد این توافق سخن می گفتند. بنابراین با وجود چنین رویکردهای خصمانه ای، انتظار نمی رفت دولت ترامپ به برجام پایبند بماند و لغو تحریمهای هسته ای را تمدید کند؛ اما چه شد که ترامپ تندرو نیز به سمت اجرای برجام سوق داده شد؟

به نظر می رسد در نظر گرفتن چنین رویکردی از سوی دولت او، در فضای سیاسی داخلی آمریکا، برخورد جامعه بین المللی و نیز واکنش ها و رویکردهای ایران ریشه دارد. در رابطه با عرصه داخلی آمریکا باید گفت بر خلاف اوباما و همسرش، دونالد ترامپ و خانواده اش با حرف و حدیث های بسیار وارد کاخ سفید شدند و جامعه آمریکا تا مدت ها پس از اعلام نتایج انتخابات، صحنه شورش ها و اعتراضات بخش هایی از جامعه بود که ترامپ را نماینده واقعی خود نمی دانستند و از پیروزی او شگفت زده و ناراحت بودند. بنابراین ترامپ با مشروعیتی حداقلی کار خود را به عنوان رئیس جمهور آمریکا آغاز کرد و این امر قدرت مانور او را برای انجام اقدامات جنجالی کاهش می داد. در ضمن بخش های گسترده ای از جامعه آمریکا و همچنین تحلیلگران و اندیشمندان این کشور، توافق با ایران را اقدامی صحیح و عقلانی و منطبق بر منافع متقابل می دانند و بنابراین ترامپ می دانست که در صورت لغو برجام، فضای متشتت و ناآرام آمریکا را هر چه بیشتر متلاطم خواهد کرد.

از سوی دیگر جامعه بین المللی نیز نه فقط برای ترامپ به عنوان فردی بی تجربه در سیاست و معروف به عملکردهای غیر اخلاقی، احترام و اعتباری قائل نیست؛ بلکه به طور مشخص در رابطه با لزوم پایبندی به برجام، در کنار ایران قرار گرفت و آمریکا را از لغو یک جانبه برجام به عنوان یک توافق بین المللی، بر حذر داشت. بدین ترتیب ترامپ که در عرصه داخلی قدرت مانوری نداشت، در عرصه بین المللی نیز چراغ سبزی از سوی جامعه بین المللی دریافت نکرد و به این جمع بندی رسید که در صورت شنا کردن بر خلاف جریان آب، بیش از وضعیت کنونی منزوی خواهد شد.

اما در این میان، رویکرد ایران به برجام، شرایط سیاسی داخلی کشورمان و نیز موضع گیری مقامات کشورمان پیرامون برجام نیز در تصمیم ترامپ مؤثر بود. ایران پس از ارائه نمایش بی نظیری از موفقیت فرایند مذاکره و دیپلماسی برای حل یک اختلاف بین المللی که به توافقی بین المللی نیز منجر شد، مجدانه مسیر اجرایی ساختن این توافق بین المللی (برجام) را در پیش گرفت و خود را به عنوان بازیگری فعال و مثبت در عرصه بین المللی معرفی کرد. گزارش های آژانس بین المللی انرژی اتمی و مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا نیز همواره پایبندی کشورمان به برجام را تأیید می کرد. از سوی دیگر جمهوری اسلامی ایران در واکنش به شعارهای تند ترامپ در قبال برجام، هم در دوران تبلیغات ریاست جمهوری و هم پس از برگزیده شدن او به عنوان رئیس جمهور ایالات متحده، بارها اعلام کرد به برجام پایبند است و هرگز آن را نقض نخواهد کرد؛ اما اگر طرف مقابل آن را پاره کند، ایران آن را آتش می زند.

ارسال چنین پیام قاطعی همراه با انتقادات و فشارهای فراوانی که از سوی منتقدان روحانی به دلیل امضای برجام بر دولت او وارد می شد، نشانگر آن بود که در عرصه داخلی ایران نیز هستند گروه هایی که به نقض برجام و لغو آن تمایل دارند و تنها منتظر حرکت اشتباه رقیب هستند. در نتیجه، دریافت چنین پیام هایی سبب رویکرد احتیاط آمیز ترامپ و تمدید لغو تحریم ها از سوی او شد. حال با انتخاب مجدد دولت تدبیر و امید، دیدگاه قاطبه مردم ایران نسبت اقدامات دولت یازدهم و از جمله امضای برجام بیش از پیش آشکار شده و مردم ایران با حضور میلیونی خود پای صندوق های رأی و انتخاب مسیر تعادل و تعامل نشان دادند که خواهان چه نوع سیاست خارجی و مناسباتی با جامعه جهانی هستند. بنابراین شکل گیری چنین فضایی در جمهوری اسلامی ایران پس از انتخابات، تیر خلاص را به تلاش های ایران هراسانه ترامپ و دولت های همدست و حامی آن زد و  نقض برجام را بیش از پیش برای دولت آمریکا سخت و پر هزینه کرد. 

انتشار اولیه: سه شنبه 9 خرداد 1396 / انتشار مجدد: سه شنبه 16 خرداد 1396