ثمرات منطقه‌ای برجام ایرانی

نویسنده: محمدمهدی مظاهری، استاد دانشگاه

دیپلماسی ایرانی: حمله هوایی ائتلاف به رهبری عربستان به یمن در حمایت از دولت عبد ربه منصور هادی، رئیس جمهور پیشین این کشور به آستانه اولین سالگرد خود نزدیک می شود. در طی این مدت بخش های گسترده ای از این کشور، ویران شده، طبق گزارش سازمان ملل حدود ۶ هزار نفر کشته شده اند که نیمی از آنها غیر نظامی بوده اند و القاعده فرصت حضور گسترده در جنوب این کشور جنگ زده را پیدا کرده است. عربستان نیز که در ماه های اخیر ژست مبارزه با تروریسم به خود گرفته و اعدام های داخلی خود از جمله اعدام روحانی مبارز شیخ نمر را هم در قالب برنامه خود برای مبارزه با تروریسم معرفی کرد!! در اقدامی تناقض آمیز، با نیروهای القاعده در یک جبهه قرار گرفته و با نیروهای مردمی یمن مقابله می کند.

حال در شرایطی که جامعه جهانی به خصوص آمریکا و کشورهای اروپایی همچون مورد جنگ ایران و عراق، در مورد یمن نیز حدود یکسال سکوت کرده و با کمک های پنهان و آشکار مجوزهای لازم را برای این حملات صادر کرده است، بالاخره نمایندگان پارلمان اروپا تصمیم گرفتند با تصویب طرح تحریم تسلیحاتی، فروش سلاح از سوی کشورهای اروپایی به عربستان را ممنوع کنند.

سؤال اینجاست که در شرایط فعلی چه چیزی در عرصه مناسبات بین المللی و منطقه ای تغییر کرده است که اتحادیه اروپا را به مجددا به سمت حمایت از حقوق بشر در مقابل عربستان سوق داده است؟ در پاسخ می توان گفت با توجه به منفعت محور بودن سیاست های اتحادیه اروپا و اولویت همیشگی منافع اقتصادی بر سیاست های حقوق بشری آن، به نظر نمی رسد آلام مردم یمن و تلفات بالای غیرنظامیان عامل اصلی اتخاذ چنین سیاستی باشد. کمااینکه مدت هاست رسانه های جهان وضعیت ناگوار جمعیت آواره یمن و مشکلات فراوان مردم این کشور برای دسترسی به آب، غذا و دارو را گزارش می دهند؛ اما کشورهای اروپایی تا پیش از این هیچ واکنش و عکس العمل جدی از خود نشان ندادند.

بر این اساس به نظر می رسد تغییر محوری که سبب توجه مجدد اتحادیه اروپا به مسائل حقوق بشری شده است، اجرایی شدن برجام و بازگشت ایران به عرصه مناسبات بین المللی است. تا پیش از تصویب برجام، اتحادیه اروپا از جهات متعدد خود را نیازمند به جلب نظر عربستان می دید. از یکسو، امنیت انرژی همواره یکی از دغدغه ها و نگرانی های مهم اتحادیه بوده و این مسئله پس از بروز بحران در روابط روسیه و کشورهای غربی تشدید و سبب تلاش اروپا جهت متنوع ساختن راه های تامین انرژی و سرمایه گذاری در این زمینه شده است. در شرایط عدم حضور جدی ایران در بازارهای انرژی و مالی بین المللی به سبب تحریم ها، سایر کشورهای نفت خیز خاورمیانه به خصوص عربستان از جمله شرکای تجاری بودند که جایگزین مناسبی برای تأمین انرژی برای آنها متصور نبود. بنابراین اتحادیه اروپا ناچار بود تا انواع مختلف نقض حقوق بشر در داخل این کشور و نیز اقدامات ضد بشری این کشور در یمن را به دیده اغماض بنگرد تا مبادا یک منبع دیگر تأمین انرژی خود را نیز از دست بدهد. پس از اجرایی شدن برجام، اروپا یکی از مقاصد اولیه محموله های نفتی ایران بود که به جز انتقال انرژی این پیام را نیز به اروپا می داد که کشور امن و باثبات ایران برای تأمین انرژی اروپا ظرفیت و آمادگی کامل دارد.

نکته دیگر که تا پیش از تصویب و اجرایی شدن برجام سبب سکوت اتحادیه اروپا در قبال اقدامات عربستان شده بود، درگیر شدن آنها در بازی «ایران هراسی» و نگرانی آنها از قدرت یابی شیعیان در منطقه بود. در وضعیت اوج تحریم های بین المللی که برخی کشورهای منطقه با همکاری آمریکا، ایران را از همه نشست ها و مجامع حل بحران های منطقه ای و بین المللی حذف کرده بودند، ایران به عنوان بازیگر برهم زننده نظم منطقه ای معرفی می شد که قدرت یابی آن سبب افزایش تنش ها و درگیری های منطقه ای می شود. این امر اتحادیه اروپا را نیز مجاب کرده بود تا برای مهار ایران، به قدرتهای رقیب آن از جمله عربستان باج بدهد.

با این وجود تصویب و اجرایی شدن برجام صحنه بازی های منطقه ای و بین المللی را به کلی دگرگون ساخت. کادر دیپلماتیک ایران با سیاست تنش زدایی و اعتماد سازی موفق شد نقاط اصلی تهدید و بحران در منطقه را به جهانیان نشان داده و ثابت کند که جمهوری اسلامی ایران همیشه بازیگری اساسی برای رفع این بحران ها است. حال تصمیم پارلمان اروپا برای جلوگیری از فروش تسلیحات به عربستان ، شاید یکی از اولین ثمرات برجام ایرانی برای مردم منطقه به خصوص مردم مظلوم یمن باشد. توافقی که نه تنها مردم ایران را از قید بسیاری از محدودیت ها رهانید، بلکه می رود تا به شفاف سازی مسائل منطقه پر آشوب خاورمیانه و درک ریشه های اصلی تروریسم و بنیادگرایی نیز کمک کند.