آیا حمله به سوریه پایان ناآرامی ها است؟

دیپلماسی ایرانی: یک دهه پیش آمریکا در راس ائتلافی بین المللی به عراق حمله کرد. در آن زمان مسئله سلاح های شیمیایی صدام و تسلیحات کشتار جمعی این کشور دلیل اصلی این حمله عنوان شد. حال پس از یک دهه اینک بار دیگر بحث استفاده از سلاح های شیمایی توسط سوریه مطرح شده است. آیا مسئله سلاح های شیمایی مجوز مداخله در سوریه را ایجاد می کند؟ آیا حمله اخیر دمشق مصداق جنایت علیه بشریت قلمداد می شود؟ آیا با توجه به عدم عضویت سوریه در کنوانسیون 1993 خلع سلاح شیمیایی، سوریه مجور است تن به بازرسی های سازمان ملل بدهد؟ این ها سوالاتی است که با دکتر اسعد اردلان، کارشناس حقوق بین الملل و پژوهشگر حوزه سلاح های شیمایی در میان گذاشته ایم که در زیر می خوانید:

بان کی مون، دبیر کل سازمان ملل متحد روز جمعه اول شهریور، گفت «حمله شیمایی» در سوریه می تواند «جنایت علیه بشریت» باشد و تاکید کرد «زمان برای هدر دادن» در انجام تحقیقات در این مورد وجود ندارد. آیا حمله اخیر در سوریه می تواند مصداق جنایت علیه بشریت قلمداد شود؟

پیش نویس اساسنامه دیوان کیفری بین المللی که توسط کمیسیون حقوق بین الملل تدوین شده بود، جنایت علیه بشریت را «هر گونه اقدام بی رحمانه ای که با هدایت دولت ها، یا گروه ها و یا سازمان ها صورت گیرد» توصیف کرده بود. این تعریف در متن نهایی اساسنامه تغییر کرد و به صورت یکی از بندهای ماده 7 اساسنامه در آمد که جنایت علیه بشریت به اعمالی غیر انسانی اطلاق شد که به قصد ایجاد رنج و صدمه شدید جسمی و یا روحی بطور عمد صورت می پذیرد. بر مبنای هر دوی این تعاریف و بویژه تعریف کمیسیون، حملات شیمیایی از مصادیق این جنایت خواهند بود. اما به باور من، این حملات بیشتر با مصادیق جنایات جنگی به مانند کشتار عمدی، هدایت عمدی عملیات و حملات بر علیه مردم غیر نظامی و اهداف غیر نظامی، انجام عمدی حملاتی با علم به این که این حملات موجب تلفات جانی و یا آسیب به غیرنظامیان شود، هم خوانی دارد که این نیز در زمره جنایات بین المللی است.

باراک اوباما رئیس جمهوری آمریکا، قبلاً به هرگونه به کارگیری جنگ افزارهای شیمیایی توسط دولت سوریه را «خط قرمز» توصیف کرده بود که موجب دخالت نظامی خارجی در این کشور می شود. در واکنش به حمله شیمیایی اخیر در حومه دمشق، فرانسه نیز اعلام کرد که اگر ثابت شود حکومت سوریه مسئول آن بوده است، جامعه جهانی باید متوسل به زور شود. در همین حال ترکیه نیز با انتقاد از عملکرد جامعه جهانی مدعی شد، «تمام خطوط قرمز» در سوریه نقض شده است. تا چه اندازه شرایط به لحاظ بین المللی به سمت مداخله نظامی در سوریه پیش می رود؟

از مدت ها قبل شواهد فراوانی برای مداخله نظامی از طریق حضور گروه های غیر سوری وجود داشته است که از حمایت سیاسی ومالی برخی دولت ها نیز بهره مند شده اند. اما اگر منظور ورود ارتش های منظم منطبق با یک توافق بین المللی باشد، شرایط برای مداخله به دلیل ارتکاب جنایات جنگی و جنایات بر ضد بشریت و حتی کشتارجمعی وجود دارند اما اراده هماهنگ بین المللی برای مداخله هنوز شکل نگرفته است. این اراده برای این که متکی به حقوق بین الملل باشد باید از سوی شورای امنیت و یا در صورت بن بست تصمیم گیری در آن شورا و تداوم وضعیت اسفبار کنونی از سوی مجمع عمومی صورت گیرد، و یا بر اثر تصمیم یک ائتلاف نظامی که از مشروعیت حقوقی و پشتوانه بین المللی نیز برخوردار نباشد اما تداوم وضعیت موجود را خطرناک بداند، صورت گیرد.

در این مسیر چه مسائلی موثر خواهند بود و چه عواملی می توانند به تداوم چنین وضعی بینجامند؟

دلایل عمده ای می توانند به تداوم چنین وضعیتی بیانجامند مثل دخالت غیر رسمی و مداوم نیروهای شبه نظامی مورد حمایت دولت ها و یا گروه های تروریستی و یا بلاتکلیفی جامعه جهانی و انفعال آن در برابر یافتن راه حلی متناسب، قانونی و منصفانه برای مشکل کنونی منطقه و سوریه. تداوم جنایات کیفری بین المللی و فشار افکار عمومی برای پایان یافتن چنین وضعیتی و به مخاطره افتادن بیشتر صلح و ثبات در منطقه از عوامل تاثیر گذار بر مداخله هستند. قطعنامه های مهمی در مورد تقبیح نقض حقوق بشردوستانه بین المللی در جنگ های داخلی از سوی  مجمع عمومی بویژه پس از اتفاقات بالکان و رواندا در دهه 90 به تصویب رسیده که مجوز های حقوقی لازم را برای مداخله فراهم کرده اند. قرار گرفتن سوریه در همسایگی اسراییل نیز به پیچیدگی اوضاع افزوده است. برای دولت های غربی که در جبهه مخالف رژیم اسد قرار گرفته اند این پرسش و ابهام وجود دارد که رژیم جایگزین تا چه میزان می تواند امنیت اسراییل را تضمین و یا به مخاطره اندازد؟ و آیا پس از حل مسئله سوریه خاورمیانه روی آرامش خواهد دید؟

سازمان ملل متحد با ارائه درخواست رسمی، از دولت سوریه خواست، اجازه حضور بدون تأخیر بازرسان در محلی که مخالفان حکومت بشار اسد می گویند نیروهای دولتی آن را هدف حملات شیمیایی قرار داده اند، بدهد. از سوی دیگر لوران فابیوس، وزیر امور خارجه فرانسه، می گوید که تصمیم حکومت سوریه در رابطه با اجازه بازرسی به ماموران بین المللی می تواند آزمونی برای بی گناهی یا گناهکار بودن آن باشد. عدم صدور مجوز برای بازرسان سازمان ملل برای بازدید از این منطقه تا چه اندازه می تواند به معنای مشروعیت برای مداخله نظامی در سوریه تلقی شود؟

تن دادن به بازرسی جزو تعهدات اعضای کنوانسیون منع کاربرد، تولید و انباشت سلاح های شیمیایی است. بر این مبنا دولت های غیر عضو مشمول مقررات مربوط به بازرسی نمی شوند. از سوی دیگر بر اساس قواعد کلی و عام الشمول، ارتکاب جنایات کیفری بین المللی همه دولت ها و مقامات دخیل را در بر می گیرد. یعنی کشورهای غیر عضو کنوانسیون گرچه از بازرسی ذخایر و تولید و بازرسی های اتهامی معافند، اما حق استفاده از این سلاح را بر اساس ممنوعیت های مکرر ندارند. چون در صورت استفاده مرتکب رفتارهای خلاف قواعد امری و اصول حقوق بشردوستانه بین المللی شده اند. از این نظر تفاوتی میان اعضای کنوانسیون با کشورهای غیر عضو نیست. اما مسئله مهم در مورد عدم صدور مجوز برای بازرسان شائبه استفاده دولت را تقویت می کند در حالی که هنوز آشکار نشده است که کدام یک از طرف های متعدد در گیر در جنگ از این سلاح ها استفاده کرده اند. اگر مداخله نظامی بین المللی در سوریه با هدف پایان دادن رنج و آسیب های وارده بر مردم این کشور و استقرار دوباره امنیت و رفع خطر از صلح در منطقه صورت گیرد، استفاده از سلاح های شیمیایی صرف نظر از این که کدام طرف از آن استفاده کرده است بهانه مناسبی برای مداخله است. اما اگر هدف براندازی رژیم کنونی سوریه باشد، بطور طبیعی وجه سیاسی اقدام نظامی، استدلال های حقوقی را در حاشیه قرار خواهد داد. مشکل بزرگ امروز سوریه برای اندیشه ای که مداخله نظامی را تشویق می کند این است که مداخله به سود کدام جریان و به منظور استقرار چه وضعیتی صورت می گیرد؟ و اگر اثبات شود که استفاده از سلاح های شیمیایی از سوی مخالفان بوده است، آیا اشغال نظامی به حمایت از دولت اسد صورت می گیرد؟ و یا در حمایت از گروه هایی که آن ها نیز متهم به جنایات جنگی و ضد بشری  هستند؟ وضعیت امروز سوریه به معمایی تبدیل شده است که حل منصفانه آن بسیار دشوار است.

خاطره حمله آمریکا و متحدانش به عراق به دلیل وجود تسلیحات شیمیایی و دروغ بودن ادعای آنها تا چه اندازه به عدم توفیق غرب برای جلب افکار عمومی برای مداخله در عراق موثر بوده است؟

من با این نظر که حمله امریکا و متحدان آن به عراق به دلیل دارا بودن سلاح های کشتار جمعی از جمله شیمیایی بهانه ای برای اقناع افکار عمومی بود موافقم، اما با دروغ بودن آن موافق نیستم زیرا این واقعیتی غیر قابل انکار است که رژیم بعث صدها بار از این سلاح ها علیه رزمندگان ایرانی در جبهه ها و ده ها بار علیه شهروندان غیرنظامی در روستاها و شهرهای مرزی ایران و حتی اتباع عراق و در داخل قلمرو خود نیز استفاده کرد. وقایع سردشت و حلبچه نمی تواند دروغ باشد. اما این که تا چه میزان دولت های غربی منتظر افکار عمومی برای مداخلات خارجی میمانند خود پرسشی تاریخی است.

تهیه کننده: تحریریه دیپلماسی ایرانی/16

انتشار اولیه: سه شنبه 5 شهریور 1392/ باز انتشار: جمعه 8 شهریور 1392