ریاض از اخوان المسلمین انتقام می گیرد

دیپلماسی ایرانی:عزل محمد مرسی از قدرت سرانجام خنده را به لبان آل سعود بازگرداند. بیانیه ارتش مصر که به استناد آن محمد مرسی از مقام ریاست جمهوری خلع شد با واکنش های غیرقابل انتظار و حتی دور از روند دیپلماتیک عربستان روبه رو شد. در شرایطی که کشوری چون ترکیه آنچه در مصر گذشت را کودتا خوانده و مرسی را همچنان رئیس جمهور قانونی می داند و کاخ سفید نیز ضمن محترم دانستن نظر مردم مصر خواهان آزادی مرسی و کاهش فشارها بر اخوان شده است ، عربستان در موضعی کاملا متفاوت از بیانیه ارتش استقبال می کند. درست 24 ساعت پس از عزل مرسی بود که خبرگزاری های منطقه ای از اعطای بسته کمکی 5 میلیارد دلاری ریاض به قاهره سخن گفتند. ریاض که پس از برکناری حسنی مبارک از قدرت نتوانست خشم خود از وداع شریک سیاسی اش با قدرت در قاهره را پنهان کند این بار نیز نتوانست شادی خود را در پستوی سیاست مخفی نگاه دارد. پس از برکناری حسنی مبارک بود که ریاض در پیام هایی شدید اللحن از سیاست واشنگتن در پرونده حسنی مبارک انتقاد کرده و کاخ سفید را به ترجیح منافع استراتژیک به دوستی های کهن متهم کرد. عملکرد واشنگتن در قبال حسنی مبارک به آل سعود نشان داد که اگر روزی همین قایم مردمی در عربستان رخ دهد این خاندان سعود هستند که از حمایت چندین ساله واشنگتن محروم خواهند ماند. شاید بر اساس همین استراتژی بود که ریاض در ماجرای مصر پس از مبارک مستقیما وارد صحنه شده و تمام تلاش خود را برای حذف جریان اخوان به کار برد. تسری فعالیت های اخوان از مصر به سوریه  و تقویت پایگاه ان در ترکیه می توانست جامعه ملتهب شیعیان در عربستان را برای مخالفت با ریاض جدی تر از پیش کند. سابقه رابطه میان عربستان و مصر در دوران حسنی مبارک ، دلایل خشم ریاض از جریان اخوان، تاثیر تحولات مصر بر یارگیری های منطقه ای را باعلی اکبر اسدی، تحلیلگر مسائل منطقه در میان گذاشتیم:

عربستان نخستین کشوری بود که از عزل محمد مرسی از قدرت به حکم ارتش ابراز شادمانی کرد. سابقه رابطه ریاض – قاهره در دوران مبارک چگونه بود؟ چرا پیروزی اخوان در نخستین انتخابات دموکراتیک مصر خشم آل سعود را برانگیخت و آیا می توان از دست پنهان ریاض در برکناری مرسی سخن گفت؟  

پس از آنکه مصر از نقش خود به عنوان متعهد اتحاد جماهیر شوروی سابق فاصله گرفته و به نوعی به بلوک غرب نزدیک شد (به ویژه این اتفاق در دوره مبارک افتاد) شاهد نزدیکی منافع و رویکردهای  عربستان و مصر بودیم. به خصوص در یک دهه آخر حکومت مبارک عربستان و مصر به عنوان دو بازیگر اصلی محور میانه رو عرب مشهور شده و در کنار بازیگرانی همچون اردن به عنوان بلوک قدرت منطقه ای مطرح شدند. بر همین اساس می توان گفت که این دو کشور در این دوره تا حدی روابط استراتژیک داشتند.

اما  نخستین واکنش عربستان به وقوع انقلاب در مصر به شدت ضدانقلابی بود. عربستان از جمله کشورهایی بود که تا ساعت های آخر حضور مبارک در قدرت از وی حمایت کرده و حذف مبارک از حاکمیت را به عنوان تغییر نقش مصر تلقی می کرد. پس از انقلاب نیز  حفظ ساختار قدرت  پیشین در مصر اصلی ترین اولویت عربستان بوده و در همین راستا  از بازمانده های رژیم مبارک  حمایت کرده و به تقویت جایگاه ارتش هم پرداخت. اما به رغم تمام این تلاش ها تحولات مصر به سمت به قدرت رسیدن اسلام گرایان حرکت کرده و این دقیقا همام مساله ای مورد واهمه ریاض بود.  از سوی دیگر برخی تعاملات دیپلماتیک دولت  مرسی و دولت سعودی اقتضا می کرد که آل سعود از قدرت گرفتن بیش از اندازه جریان اخوان در مصر و البته منطقه واهمه داشته باشد.

عربستان دست در دست دیگر کشورهای عربی چون امارات متحده به هر ابزاری برای جلوگیری از گسترش موج اخوانی در خاورمیانه متوسل شد. بر این اساس پس از تحولات اخیر و عزل محمد مرسی از قدرت ،عربستان سعودی نخستین کشوری بود که شادمانی و خرسندی خود را از کنار رفتن اخوانی ها اعلام کرد و پس از آن بود که شاهد کمک های میلیاردی عربستان سعودی، امارات و سایر کشورهای خلیج فارس به دولت جدید مصر بودیم. از نظر سعودی ها شکست و ناکامی اخوان در مصر نقطه عطفی بود که  می تواند مقابل گسترش اخوان در منطقه را بگیرد. در سایه این هدف ، آل سعود تلاش می کنند تا با حمایت از دولت جدید و ارتش مصر بتوانند تحولات مصر را به سمت و سویی سوق دهند تا مردم مصر  از اخوام و جریان های اسلام گرا مایوس شوند. بر اساس این استراتژی مصری ها باید به این نتیجه برسند که مصر بدون اخوان مصری مطلوب تر و توسعه یافته تر خواهد بود و مصر اخوانی مساوی است با مصری عقب مانده و توسعه نیافته و بی ثبات. در نتیجه عربستانی ها نیز قصد دارند تا از منظر اقتصادی حداکثر حمایت را از دولت جدید مصر به عمل آورند و همچنین به لحاظ سیاسی و بین المللی نیز در رایزنی سیاسی با کشورهای دیگر از جمله امریکا تلاش می کنند تا وضعیت در مصر را به سویی هدایت کنند که مصر منهای اخوان و یا مصری با اخوان تضعیف شده و اما ثبات یافته و توسعه یافته را در منطقه به عنوان اصل مطرح کنند.

بنابراین می توان به صراحت از نقش عربستان در عزل محمد مرسی سخن گفت؟

اثبات دقیق این موضوع نیاز به اطلاعات خاصی دارد، اما  به نظر می رسد که کنار گذاشتن محمد مرسی در وهله نخست پیامد تحولات داخلی مصر بوده است. باتوجه به اینکه دولت مرسی ناکارآمدی ها و سیاست های نادرستی داشته  و همچنین فضای سیاسی داخل مصر به گونه ای پیش رفت که در حقیقت جنبش قوی ضد اخوانی مصر شکل گرفت. در این فضا ارتش و نیروهای خارجی به این جمع بندی رسیدند که باید از فضای بوجود آمده به نفع خود استفاده کنند.  اما اینکه تا چه اندازه طراحی خاصی از سوی عربستان هم وجود داشته یا خیر در حوزه تحلیل نمی توان با دقت از آن صحبت کرد.

پیش بینی شما از برنامه ریزی عربستان در سرزمین مصر پس از کودتا چیست؟

همانطور که اشاره شد، عربستان سعودی در خصوص مصر چند مساله را مدنظر دارد:

1.      حفظ  جایگاه محوری ارتش . از این دریچه ارتش باید همانند گذشته همان نیروی متعادل کننده و ثبات بخش و ابزاری برای کنترل اوضاع داخلی باشد.

2.    تلاش برای پیشرفت سیاسی  نیروهای  غیراخوانی و غیر اسلام گرا در سایه برخورداری از حمایت ارتش.

3.    کمک به برقراری ثبات سیاسی و اقتصادی در مصر تا اندازه ای که عامه مردم به سیاست های اخوان به دیده تردید نگاه کنند.  بر اساس این استراتژی عامه مردم باید به این جمع بندی ذهنی برسند که در مصر منهای اخوان وضعیت سیاسی و اقتصادی باثبات تری خواهند داشت.

4.    ممانعت از به قدرت رسیدن مجدد اخوان المسلمین.هدایت بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای در مصر به گونه ای که مانع از به قدرت رسیدن اخوانی ها  شود. عربستان در این راستا از تمام اهرم های دیپلماتیک خود استفاده می کند.

امریکا بر خلاف عربستان سعودی واکنش چندان مثبتی به عملکرد ارتش در مصر نشان نداد. بر اساس آخرین اخبار منتشر شده اوباما و پادشاه عربستان در گفتگویی تلفنی اخرین تحولات مصر را بررسی کرده اند. موارد مورد اختلاف این دو کشور در مصر چیست؟

در خصوص عربستان و امریکا نقطه کلیدی این است که جایگاه و موضع سعودی ها ثابت و شفاف است : ممانعت از به قدرت رسیدن محدد اخوانی ها تنها هدف ریاض در قاهره است. در نقطه مقابل امریکا سعی می کند تا حدی به مدیریت و نوعی کنترل شرایط بپردازد. بر همین اساس شاهد هستیم که امریکایی ها نوعی رویکرد دوگانه اتخاذ کردند که نه می توان گفت این موضع صدرصد به نفع اخوانی هاست و نه اینکه به نفع ارتش و گروه های مخالف اخوانی هاست. چراکه به نظر امریکا هنوز شرایط مصر در حال تحول است و اینگونه نیست که بتوان نیروهای اخوانی را از عرصه سیاسی مصر حذف کرد. بنابراین با این رویکرد دوگانه امریکایی ها تلاش دارند تا از نظر سیاسی در  بستری فعالیت داشته باشد که اگر باز هم شاهد تحول دیگری در مصر بودند بتوانند سیاست های تطبیقی خویش را جلو ببرند.  امریکایی ها در مواضع خود اعلام کردند محمد مرسی باید آزاد شود و نوعی حمایت نسبی از اخوانی ها داشتند همانطور که به ارتش مصر نیز بی توجه نبودند. اما این روند با رویکرد صریح و شفاف ضداخوانی سعودی ها در تضاد است.

آیا دو کشور به نقطه مشترک و یا راه حلی برای گریز از تضاد رسیده اند؟

نقطه اشتراک آنها نوعی ایجاد ثبات نسبی با  مدیریت ارتش است. حفظ جایگاه کلیدی ارتش در وضعیت فعلی مورد تایید واشنگتن و ریاض است.  اما در مواجهه با اخوان امریکایی ها تمایلی به حذف کامل این جریان از بدنه سیاسی مصر ندارند اما عربستان چندان بی میل به این امر هم نیست.

مساله سوریه نوعی اتحاد میان مصر، ترکیه، قطر ، عربستان و دیگر کشورهای حاضر در منطقه به وجود آورده بود. با شکست جریان اخوان در مصر شاهد فاصله گرفتن قطر و ترکیه از عربستان هستیم. سرانجام یارگیری های جدید در منطقه در سایه تحولات مصر را چگونه ارزیابی می کنید؟

به نظر می رسد باید از تاثیر نسبی تحولات مصر بر یارگیری های منطقه ای سخن گفت.  پیش از تحولات اخیر مصر شاهد بودیم که عربستان، ترکیه، قطر و مصر به نوعی اجماع نسبی در خصوص سوریه دست پیدا کرده بودند و برای تغییر رژیم در این کشور تلاش کردند. اما تحولات اخیر مصر در حقیقت نوعی شکاف در جبهه عربی با ترکیه ایجاد کرد و سبب شد تا کشورهای حوزه خلیج فارس منهای قطر در یک سو قرار گرفته و کشورهای دیگر همچون ترکیه و تونس در سوی دیگر قرار گیرند. با توجه به رویکرد ضد اخوانی کشورهای حوزه خلیج فارس این موضع در قبال تحولات سوریه به ویژه بر بحث هماهنگی و همکاری های اپوزسیون در سوریه می تواند تاثیرگذار باشد. چراکه در حال حاضر هم شاهد هستیم که  نوعی رقابت میان عربستان و قطر در میان نیروهای معارض سوری وجود دارد. بنابراین این تحولات می تواند نوع همکاری و هماهنگی نیروهای معارض در سوریه را تحت تاثیر قرار دهد و بر انسجام و همکاری و عملکرد قدرتمند نیروهای معارض تاثیر منفی داشته باشد.       

تحریریه دیپلماسی ایرانی/14

انتشار اولیه: دوشنبه 24 تیر 1392/ باز انتشار: شنبه 29 تیر 1392