تحولات نظامی- استراتژیک در منطقه و تاثیر آن بر مناسبات ایران و ترکیه

چکیده

مثلث ایران، عربستان و ترکیه به عنوان قدرت های منطقه ای سعی دارند شکاف های موازنه قدرت را در خاورمیانه به نفع خود پر کنند. در حال حاضر سه ضلع این مثلث در حال کنش و واکنش فعال در مقابل هم می باشند. ایران و عربستان تقریباً در همه بحران های عربی کنونی مقابل یکدیگر قرار گرفته اند و سعی در محدود کردن نقش یکدیگر دارند. اما ایران و ترکیه نقاط تفاهم مشترکی در همه بحران ها بجز سوریه دارند. در دو ضلع دیگر مثلث، یعنی ترکیه و عربستان، تفاهم تاکتیکی در مرحله گذار و تقابل پنهان در مرحله ساختارسازی وجود دارد. ترکیه تلاش می کند از فضای تحولات منطقه برای تثبیت رهبری خود در منطقه استفاده کند. در مقایسه با عربستان، ایران امکان رقابت تعاملی بیشتری را با ترکیه در منافع دراز مدت در مرحله ساختار آینده نظام های سیاسی عربی دارد.

مقدمه

ژئوپولیتیک ترکیه موقعیت و جایگاه ویژه ای به این کشور در تعاملات منطقه ای و بین المللی داده است؛ ترکیه به 3 منطقۀ استراتژیک خاورمیانه، قفقاز و اروپا مشرف است. این وضعیت خاص ترکیه به این کشور اجازه می دهد در سیاست های امنیتی و دفاعی اروپا، آمریکا و ناتو جایگاه ویژه ای پیدا کند. ترکیه نیز در این میان تلاش می کند سهم خود را در تعاملات با طرف غربی در منطقه اطراف خویش بدست آورده و به یک قدرت منطقه ای در نظم جدید بین المللی تبدیل گردد. نصب سپر دفاعی و موشک های پاتریوت در این کشور نیز در سایۀ تحولات خاورمیانه قابل ارزیابی است.کشور ترکیه دارای مساحت 783 هزار و 562 کیلومتر مربع، 7 هزار و 200 کیلومتر خط ساحلی و 2648 کیلومتر مرز مشترک است. جمعیت ترکیه 78 میلیون و 785 هزار نفر است. نیروهای مسلح ترکیه متشکل از نیروی هوایی، نیروی زمینی، نیروی دریایی، گارد ساحلی و ژاندارمری است. ترکیه بعد از عضویت در ناتو نیروهای مسلح خود را نیز نوسازی کرد و در سال 1980 دومین تجدید ساختار خود را شروع کرد. ارتش ترکیه دومین ارتش بزرگ عضو ناتو پس از ایالات متحده آمریکا از لحاظ تعداد اعضاء رسمی و سرباز است. براساس اطلاعات منتشر شده در سال 2011 توسط سازمان سیا و کتابخانه کنگره آمریکا ، هم اکنون ترکیه از نظر توان نظامی در رده ششم قدرت های نظامی جهان قرار دارد. ارتش ترکیه دومین ارتش بزرگ عضو ناتو پس از ایالات متحده آمریکا از لحاظ تعداد افراد و سرباز است. این کشور هم اکنون دارای 612 هزار و 900 عضو فعال نظامی است و تعداد نیروهای ذخیره فعال این کشور 429 هزار نفر است. نیروی زمینی ترکیه دارای 4246 دستگاه تانک، 6592 دستگاه نفربر، 1838 عراده توپ خود کششی، 1419 عراده توپ قابل حمل بر روی خودرو، 559 سامانه پدافند موشکی، 7574 خمپاره انداز، 47546 راکت ضد تانک، 5547 سامانه پدافند هوایی و 24906 وسیله نقلیه لجستیکی است. نیروی هوایی ترکیه نیز دارای 600 فروند جنگنده و هواپیما، 874 فروند هلیکوپتر و 99 فرودگاه عملیاتی است. نیروی هوایی ترکیه یک از بزرگترین نیروها در جهان و از سریعترین نیروهای هوایی در ناتو است. نیروی هوایی ترکیه شامل 60 هزار نظامی و در حدود 600 جنگنده می باشد که عبارتند از 240 فروند F-16C/D و 175 فروند F-4E و 44 فروند RF-4E  و حدود 140 فروند F-5A/B که همگی مدرنیزه شده و در شرایط کاملا عملیاتی قرار دارند. از بعد هوایی ایران عقب تر از ترکیه است و در صورت بروز جنگ اف-16 و فانتوم های ترکیه برای ایران میتوانند خطرناک باشند. باید توجه زیادی بر روی ترکیه کرد زیرا این کشور علاوه بر نیروی هوایی قدرتمند خود میزبان صدها جنگنده خارجی و نیز 90 بمب هسته ای 250 کیلوتنی هست! برای مقابله با این کشور میتواند از انواع MiG-29  وSu-30  و Su-24  به تعداد انبوه خریداری و استفاده کرد. نیروی دریایی ترکیه نیز دارای 265 فروند کشتی، هشت بندر، 16 زیر دریایی، 937 قایق نظامی گشت زنی، 19 ناوچه و 108 قایق جنگی خشکی آبی است نیروی دریایی ترکیه دارای ناو هواپیمابر و ناوشکن نیست. ارتش ترکیه تقریبا مدرن میباشد و از نظر کمی بزرگترین ارتش اروپایی محسوب می شود. استعداد انسانی این ارتش 4 برابر انگلیس بوده و می تواند برای ایران تهدیدی تقریبا خطرناک باشد. ایران از نظر فناوری نظامی آشکارا بر ترکیه برتری دارد و از بعد اقتصادی هم بدون احتساب نفت، ترکیه برتر است. هم اکنون نیروهای اسراییل از خاک ترکیه به منظور جاسوسی علیه ایران استفاده می کنند و کشورهای آمریکا و انگلیس در خاک ترکیه دارای پایگاه های بزرگ هوایی با 180 هواپیما و 6 هزار نظامی هستند که در جنگ احتمالی ایران و آمریکا بسیار کاربرد خواهد داشت. بودجه نظامی ترکیه در سال 2011، حدود 25 میلیارد دلار بوده است

طرح های آمریکا در خاورمیانه

اوباما در دورة دوم ریاست جمهوری سعی می کند تا به صورت آشکاری از سیاست های دوران جرج بوش فاصله بگیرد. او به جای تکیه بر مداخلة نظامی برای حل مشکلات آمریکا به دنبال چندجانبه گرایی و استفاده وسیع تر از قدرت نرم است و از دیپلماسی هوشمند برای نیل به اهداف خود استفاده می کند. استراتژی امنیت ملی آمریکا در بودجۀ دفاعی 2013 به طور دقیق تری تعریف شده است. در برنامه مذکور به بخش های مختلفی از جمله تهدیدات هسته ای و موشکی کره شمالی و ایران، امنیت دفاعی، امنیت سرزمینی، امنیت متحدین آمریکا و امنیت نیروهای آمریکایی در منطقه آسیا، خاورمیانه، خلیج فارس، اهداف و برنامه های آمریکا در قبال این مناطق پرداخته شده است. در بخش سیستم دفاعی در برابر تهدیداتی که مستقیماً سرزمین و منافع آمریکا را هدف قرار می دهند به ایران و کره شمالی اشاره شده و در این سند حتی آمده است که جدای از موشک های دوربرد متعارف، این موشک ها می توانند اتمی باشند. موشک های دفاعی آمریکا قرار است در اقصی نقاط جهان برای دفاع از این کشور چیده شود که یکی از آنها  ترکیه است. (محب علی،1391) هم اکنون بیش از 60% هزینه های نظامی جهان در آمریکا مصرف می شود و علیرغم پایان جنگ سرد کاهش قابل توجهی در هزینه های دفاعی آمریکا دیده نمی شود. در مجموع برنامه های آمریکا برای خاورمیانه را می توان به شرح ذیل بر شمرد. 

1-  تأمین امنیت خطوط کشتیرانی در خلیج فارس

ارتش آمریکا در خلیج فارس و شرق مدیترانه امکانات تهاجمی فراوانی را تدارک دیده است. برنامه آمریکا برای امنیت خلیج فارس بهره گیری از ناوگان جنگی خود و با استفاده از پایگاه های نظامی در کشورهای شورای همکاری خلیج فارس می باشد. آمریکا می خواهد نقاط ضعف نظامی خویش را در برابر هر واکنش متقابل احتمالی با استقرار سپر موشکی به حداقل برسانند.

2-  استقرار سپر دفاع موشکی در کشورهای پیرامونی ایران که دارای قدرت انرژی هستند و یا از سمت ایران در جوار اسرائیل قرار دارند.

در سند استراتژی امنیت ملی آمریکا، ایران بخش قابل توجهی را به خود اختصاص داده است. از این رو نصب سامانه سپر دفاع موشکی می تواند در درازمدت تهدیدات موشکی از جانب ایران به سمت اروپا، غرب و متحدین ناتو را خنثی نماید. موشک های پاتریوت اصولاً دفاعی هستند و توان تهاجمی ندارند

3-  تضعیف سازی مداوم ایران

تضعیف جمهوری اسلامی از طریق تخلیه ظرفیت های ژئوپلیتیک ایران، تحریم های گسترده اقتصادی و کاهش نفوذ منطقه ای جمهوری اسلامی صورت می گیرد. در دوران اوباما تحریم های اقتصادی علیه ایران شدت بی سابقه ای یافت و او تا کنون 11 قانون علیه جمهوری اسلامی ایران وضع کرده است. در هیچ دوره ای اجماع جهانی علیه ایران به حالت فعلی نبوده است.

4-  مهار روسیه و عدم اجازه بازگشت این کشور به دوران شوروی سابق

به نظر می رسد که استقرار سپر موشکی در کشورهای اطراف روسیه به نوعی بازتاب رویارویی بین ناتو و روسیه است. آن ها می خواهند خود را آزمایش کنند که اگر یک رویارویی اتفاق افتاد، چگونه آن را مدیریت کنند؟ به این دلیل که گسترش ناتو به سوی شرق، احتمال ورود گرجستان و آذربایجان را تقویت می کند و این بسیار برای روسیه خطرناک است. البته روسیه، ایران را بهانه می کند، اما به نظر می رسد بیشتر نگران مرزهای جنوبی خود با قفقاز است. روسیه علاقمند است که در این منطقه آرامش برقرار باشد. در حالی که وضعیت کنونی شکننده به نظر می رسد.

5-  استفاده حداکثری از پیمان ناتو برای رها سازی ارتش آمریکا از استقرار پدافندی در عراق و افغانستان

6-  مدیریت تحولات کشورهای عربی به منظور مهار آنها و تلاش برای درگیر نشدن آنها با اسرائیل

7-  حفظ امنیت و بقای اسرائیل

8-  مبارزه با تروریسم و تلاش برای تبدیل این نوع سازمان ها به جریانات سیاسی

9-  از بین بردن ساختارهای سیاسی و نظامی باقی مانده از زمان شوروی سابق با سرنگونی دولت هایی مانند حکومت های صدام،قذافی و بشاراسد و نابود کردن ارتش های با ساختار روسی

10-                     کوچک سازی بعضی از کشورهای خاورمیانه با تکیه بر گسل های سیاسی،مذهبی و قومیتی

غرب و به ویژه آمریکا پس از جنگ جهانی اول و صدور اعلامیه چهارده ماده ای ویلسون از حرکات استقلال طلبانه کشورها حمایت کرده است. این مسئله به تجزیه برخی کشورها منجر شده است. این مسئله از این رو بوده است که تجزیه کشورها می توانسته فضای بازی برای فعالیت های اقتصادی غرب ایجاد کند. در واقع علاقه غرب به این بوده که دنیای اقتصادی در اختیار هیچ کشوری نباشد و بازارهای جدیدی شکل بگیرد و حوزه های تجارتی آنها گسترش یابد. (بیگدلی،1391) در حال حاضر ترکیه با مشکل کردهای پ ک ک مواجه است و تجزیه دو کشور عراق و سوریه می تواند کردهای ترکیه را نیز به سمت جدایی از این کشور سوق دهد. بی شک مسئله پ ک ک و عبدالله اوجالان حجم عمده ای از انرژی اردوغان را می گیرد و حل این مسئله می تواند دست اردوغان را برای فعالیت های منطقه ای خود بازتر کند.  

تحولات منطقه

1-  استقرار موشک های پاتریوت به عنوان بخشی از سامانه سپر دفاع موشکی آمریکا در ترکیه و کشورهای عربی حاشیه جنوبی خلیج فارس

کشورهای آلمان ، هلند و آمریکا بنابر تقاضای ترکیه از ناتو، آمادگی خود را برای استقرار موشک های پاتریوت در مرزهای مشترک ترکیه با سوریه اعلام کرده اند. ایران استقرار سامانه سپر موشکی آمریکا در ترکیه به ویژه در مناطق همجوار مرز با جمهوری اسلامی را تهدید جدی برای امنیت خود می داند و در این رابطه به وضوح به ترکیه اعتراض کرده است.  

2-  گسترش فعالیت های ناتو در کشورهای پیرامونی ایران

در اواسط ژانویه 2007، آمریکا به لهستان و جمهوری چک پیشنهاد داد تا یک سامانه دفاع ضدموشکی شامل 10 موشک رهگیر در لهستان و یک سیستم راداری در خاک جمهوری چک مستقر کند که این موضوع بلافاصله با مخالفت شدید روسیه مواجه شد. با توجه به حساسیت و مخالفت آشکار روسیه، به تدریج و در طول زمان، مسئله استقرار این سامانه در جمهوری چک و لهستان تغییر کرد و آمریکا رومانی را جایگزین این دو کشور کرد و اقدام به امضای قراردادی با این کشور نمود.

در سال گذشته نیز آمریکا برای استقرار بخش هایی از سامانه موشکی در خاک رومانی، به توافقاتی با این کشور رسید و اعلام شد که این سامانه در منطقه مالاتیا در شرق این کشور استقرار خواهد یافت. نهایتاً اینکه در تاریخ سیزدهم سپتامبر2011، هیلاری کلینتون، وزیر امور خارجه آمریکا و تئودور باکونچی، وزیر امور خارجه رومانی، توافقنامه سامانه دفاع موشکی را امضا کردند که بلافاصله اعتراض شدید روسیه را به دنبال داشت. در این تاسیسات قرار است 24 سکوی پرتاب موشک و 200 تا 500 نیروی نظامی آمریکایی استقرار یابد. . از نظر روسیه، برنامه استقرار پایگاه موشکی در رومانی تا سال 2015، صرف نظر از سیر تحولات چالش های موشکی، حلقه دیگری از زنجیره تاسیسات پدافند موشکی جهانی آمریکاست.

یکی از عمده ترین اهداف آمریکا از استقرار سامانه موشکی در اروپا و ترکیه، مقابله با تهدید توان موشکی کشورهایی همچون ایران و کره شمالی اعلام شده است. آندرس فوگ راسموسن، دبیر کل ناتو در تاریخ 16/2/1391، در سخنانی در برلین گفت: «سامانه موشکی ناتو در اروپا تهدیدی برای امنیت روسیه به شمار نمی رود و از روسیه دعوت می کنیم تا در این پروژه شرکت کند». وی در یک کنفرانس مطبوعاتی تاکید کرد: «سامانه دفاع موشکی ما به لحاظ فنی علیه روسیه طراحی نشده و به لحاظ سیاسی هم ما هیچ برنامه ای برای حمله به روسیه نداریم و از نظر ما بهترین روش برای روس ها این است که ضمن مشارکت در این طرح، ببینند که سیستم ما علیه آنها طراحی نشده و ما به طور فعال با آنها همکاری خواهیم کرد».به گفته مسئولین نظامی آمریکا، ایران تا سال 2015، به فناوری تولید موشک های دوربرد دست خواهد یافت که می تواند کشورهای اروپایی و قاره آمریکا را در شعاع حملات خود قرار دهد. این در حالی است که مقامات ایران بارها اعلام کرده اند که گسترش سامانه موشکی ایران، اقدامی پدافندی است و توان موشکی ایران بسیار کمتر از آن است که آمریکایی ها عنوان می کنند. اما آمریکا معتقد است که ایران یا کره شمالی مسلح به موشک های بالستیک با کلاهک هسته ای، می تواند تهدیدی اساسی برای آمریکا و هم پیمانانش باشد و این سامانه آنها را از خطرآفرینی برای جهان غرب محافظت می کند.

3-  تلاش ترکیه برای تجزیه عراق

مسوولان عراقی درحالی از مداخله ترکیه در امور این کشور سخن می گویند که آنکارا با حجم مبادلات تجاری به میزان 20 میلیارد دلار در سال، اولین شریک اقتصادی عراق به شمار می آید. نوری المالکی ترکیه  را به دخالت در امور داخلی عراق متهم کرده است و در جدیدترین موضع گیری های خود اعلام کرده که ترکیه به دنبال تجزیه عراق است. این سخنان اشاره دارد به تحریک هایی که ترکیه در قبال مسائل داخلی عراق انجام می دهد از جمله ارتباطی که ترکیه با گروه ها و جریان های سیاسی و قومی عراق برقرار کرده و این روابط تقویت شده هم در ارتباط با کردها و همچنین با برخی از جریان ها همانند فهرست العراقیه است. در عین حال ترکیه با گروه های دیگری همچون صدر نیز ارتباط خود را قوی کرده که تمامی این روند نشان می دهد  اردوغان تاکتیک جدیدی را در خصوص عراق در پیش گرفته است.

بنابراین تغییر در رویکردهای ترکیه در قبال عراق در یک سال گذشته صرفا حمایت از طارق الهاشمی نبوده، بلکه ترکیه افق بلندتری را مد نظر دارد تا بتواند در آینده ساختارهای سیاسی و حکومتی عراق تاثیرگذار باشد که به موازات آن عربستان سعودی نیز چنین تلاشی دارد. به نظر می رسد بخشی از نگرش ترکیه به عربستان سعودی در ارتباط با عراق همسوست، به ویژه در موضع گیری ها نسبت به اهل سنت و برخی از عشایر و طوایف اهل سنت در مناطق الانبار و اطراف آن چنین بر می آید که آنها به حمایت های بیرونی دل بسته اند. وضعیت ترکیه هم بر نزدیکی خود به اقلیم کردستان به خصوص جناح مستقر دراربیل افزوده است. ترکیه از سویی به نفت اقلیم کردستان نیاز دارد؛ از دیگر سو در مقابل پ.ک.ک. نیازمند حمایت بخشی از کردها است. ضمن اینکه بازار اقتصادی این منطقه نیز برای اقتصاد ترکیه جذابیت خودش را دارد. رقابت ترکیه با ایران در مسئله سوریه هم مزید بر علّت شده است. نیاز دولت اقلیم به یک حامی در برابر دولت مالکی هم در تشدید این وضعیت تأثیر گذار است.

ترکیه خود با مشکلات بیشماری رودرو است اما اینکه در مقابل مالکی ازدولت اقلیم کردستان حمایت می کند، شکی نیست. احتمالا این حمایت تا آنجا پیش می رود که عراق تجزیه نشود و رویارویی مالکی و اقلیم کردستان عراق به مرز نهایی برسد ولی به درگیری نظامی و رویارویی نیانجامد. ترکیه در حال استفاده از چالش های موجود در عراق به نفع سیاست های منطقه ای خود است. اشکار است که چرخش سیاست ترکیه نسبت به دولت اقلیم کردستان عراق و به ویژه حزب دمکرات کردستان عراق نه از سر تغییر راهبرد و استراتژی بلکه تغییری تاکتیکی است.

4-  پررنگ شدن نقش شورای همکاری خلیج فارس در تحولات منطقه ای

از یک سو عربستان و قطر با جریان های اسلام گرا و دموکراسی خواهی که در کشورهای منطقه به وجود آمده سازگار اند و به گونه ای با آنها همراهی می کنند ولی از جهتی در داخل خود این کشورها به دلیل شرایط غیردموکراتیکی که وجود دارد امکان برپایی اعتراضات مردمی را نمی دهند و نگران ایجادبحران های سیاسی در حاشیه خلیج فارس هستند.

5-  خریدهای تسلیحاتی کشورهای عربی

سعودی ها قصد دارند با صرف ده ها میلیارد دلار تا سال 2020 نیروی هوایی خود را به اولین نیروی منطقه تبدیل کنند و این زنگ خطری برای نیروی هوایی نه چندان قدرتمند ایران هست. نیروی هوایی عربستان دارای 18 هزار پرسنل و حدود 400 فروند هواپیمای جنگی میباشد و زیر نظر آمریکایی ها بنیانگذاری شده و اداره میشود این نیرو مجهز به جنگنده های مدرن و قدرتمند میباشد. واشینگتن که هم اکنون حضور نظامی گسترده ای در قطر و عربستان دارد، در تلاش است تا این حضور را در منطقه باز هم گسترش دهد. آمریکا در سال ۲۰۱۱ با عربستان قراردادی بست که به موجب آن چندین جنگنده اف-۱۵ به ارزش ۳۰ میلیارد دلار به این کشور می فروشد.کاخ سفید همچنین تصمیم گرفت باند پایگاه هوایی العدید را نیز عریض تر کند تا برای بمب افکن های مخفی B2 قابل استفاده باشد؛ این هواپیماها به عنوان پیشرفته ترین سلاح های دوربرد آمریکا در حال حاضر شناخته می شوند.

6-  امنیت خلیح فارس

7-  بازیگری عربستان و قطر در مسائل منطقه ای

8-  حاکمیت اخوان المسلمین در جهان عرب

9-  تغییرات در مصر

10-                     ناکامی اسرائیل در جنگ غزه

11-                     تشدید درگیری های فرقه ای در کشورهایی مانند پاکستان و عراق و افغانستان

 جمع بندی تحولات منطقه

تحولات جاری در کشورهای عربی که بر اثر اعتراضات مردمی گسترده به وقوع پیوست،نقطه عطفی در مسائل خاورمیانه محسوب می شود. اگر انقلاب اسلامی ایران، فروپاشی شوروی و حوادث ۱۱ سپتامبر را نقاط عطف پیشین در معادلات خاورمیانه به حساب آوریم، انقلاب های عربی نیز نقطه عطفی در این زمینه به شمار می آیند.در سه نقطه عطف گذشته بلافاصله رقابت ژئوپلیتیک و ایدئولوژیک برای پرکردن خلاء قدرت در منطقه شکل گرفت. این رقابت عمدتاً بین بازیگران منطقه ای بود ولی بازیگران فرامنطقه ای نیز تلاش کردند که در این بازی وارد شوند. انقلاب اسلامی ایران به نوعی ژئوپلتیک قدرت و سیاست در منطقه را تغییر داد. فروپاشی شوروی نیز به همین شکل خلاء قدرتی را در آسیای مرکزی و قفقاز ایجاد کرد که رقابت های ژئوپلیتیک و ایدئولوژیک بین بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای یعنی روسیه، ایران، ترکیه و آمریکا را به دنبال داشت.در مجموع می توان گفت که بر اثر تحولات منطقه :

1-  از تعداد حکومت های دیکتاتوری مادام العمر کاسته خواهد شد

2-  مردم به حاکمیت بر سرنوشت خویش توجه بیشتری نشان می دهند

3-  دولت ها به سمت الگوی اسلام سازگار با مردم سالاری و انتخابات آزاد جلو می روند

4-  از قدرت عمل اسرائیل علیه فلسطینی ها کاسته خواهد شد

5-  سلطه آمریکا بر خاورمیانه تبدیل به تعامل با کشورهای منطقه خواهد شد

6-  از نفوذ روسیه همچنان کاسته خواهد شد

7-  گروه های تروریستی و تندرو مانند القاعده و سلفی در کوتاه مدت تقویت و با رشد دموکراسی تضعیف خواهند شد

8-  فشار بر شیعه در جهان اسلام به ویژه در عراق و افغانستان افزوده خواهد شد

رفتار سیاست خارجی ترکیه

ترکیه معتقد است که این کشور مانند ایران، مصر و روسیه نیست که در یک ژئوپلیتیک واحد محصور باشد بلکه ترکیه در چند ژئوپلیتیک مفهوم دارد و می تواند در مرکز چند ژئوپلیتیک بازی را مدیریت کند.مدل رفتار ترکیه از منظر تئوری های روابط بین الملل، الگوی موازنة منطقه ای است. ترکیه از ارزش های انقلابی پیروی نمی کند بلکه به دنبال تأمین منافع ملی خود است و در رفتار سیاسی خود انعطاف به خرج می دهد. بر همین اساس سیاست عدم مداخله در امور دیگران و مشکلات صفر با همسایگان تبدیل به تلاش برای سرنگونی بشار اسد شده است. در مجموع ترکیه ترکیبی از منفعت گرایی و پراگماتیسم را دنبال می کند و می توان گفت که سیاست خارجی ترکیه بر اساس راهبرد چشم انداز 2023 به شرح زیر صورت می گیرد :

1-  ایفای نقش مرجع در منطقه و بهره گیری از الگوی مشارکتی در خاورمیانه به جای الگوی رقابتی

2-  مدیریت منافع غرب در جهان اسلام و مدیریت منافع جهان اسلام در غرب

3-  حس مسئولیت تمدنی نسبت به جهان اسلام

4-  الگوی شدن برای جهان اسلام با تلفیق دین و دموکراسی

5-  وارد کردن موضوع حقوق بشر به دیپلماسی

6-  برقراری ارتباط با نهادهای مدنی منطقه

7-  بهره مندی از بازیگری در خاورمیانه جهت الحاق به اتحادیة اروپا

نگاه اعراب به ترکیه

پادشاه عربستان پس از 40 سال در سال 2006 به ترکیه سفر کرد. شورای همکاری خلیج فارس، ترکیه را به عنوان شریک ویژه در جمع خود پذیرفتند و اتحادیة عرب ترکیه را به عنوان عضو ناظر پذیرفت.

1-  نگاه به ترکیه به عنوان نیروی متعادل کنندة ایران

2-  بهره گیری از ترکیه جهت مقابله با هلال شیعی

3-  استقبال از فعالیت ترکیه در جهان عرب به منظور کاهش نفوذ ایران

مسائل ایران و ترکیه

ایران و ترکیه دارای مشترکات فراوان و اختلافات مشخص به شرح ذیل هستند.

مشترکات

1-  همسایگی و پیوستگی امنیت

2-  مسئله کردها

کُردها به عنوان بخشی از ساکنان حوزه تمدن ایرانی علاوه بر استقرار در ایران، در بخش هایی از ترکیه،عراق، سوریه، ارمنستان و جمهوری آذربایجان و بخش هایی از قفقاز و حتی بخش هایی از آسیای میانه پراکنده هستند. (هوشمند،1391) کردهای ترکیه در استان های زیادی از شرق، جنوب شرقی و حتی مرکز ترکیه مستقر هستند. به نظر می رسد حدود بیست و پنج استان ترکیه کردنشین باشد و البته بخش زیادی از کردهای مهاجر در استان های دیگر و از جمله استانبول ساکن هستند. شاخص های توسعه این مناطق وضعیت بسیار نامناسبی را به تصویر می کشد. نرخ رشد جمعیت در این استان ها بسیار بالا است؛ نرخ مهاجرت به خارج از محل زندگی نیز بسیار بالا است. نرخ بیکاری در این مناطق بیش از دیگر مناطق کشور است و در سال 2010 بالای 10 درصد بود. بخش صنعت و حتی توریسم در این استان ها از رونقی برخوردار نیست. شاخص توسعه انسانی و نیز فقر عمومی در این مناطق بالاتر از معدل کشوری است. علیرغم تأکیدی که بر دگرگونی فضای ترکیه بعد از روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه می شود امّا در حال حاضر ترکیه رکورد دار زندانی سیاسی در جهان است و بیش از هشت هزار نفر از کردهای معترض اعم از اعضای پ.ک.ک. یا سایر جریان های سیاسی کُرد زندانی هستند. در خشونت های میان دولت ترکیه با پ.ک.ک. تاکنون بیش از 45 هزار تن کشته شده اند و هزاران تن نیز زخمی شده اند. میلیاردها دلار نیز خرج ارتش شده است. شکاف اجتماعی حاصل از تقسیم ترکیه به ترک و کرد و حتی شکل گیری موجی از تنش های اجتماعی و بروز فاصله اجتماعی میان ترک ها و کردها و گسترش موج کُرد ستیزی و کُردهراسی در سال های اخیر مسائلی نیست که دولت ترکیه بتواند به آسانی و با بی تفاوتی از کنار آن بگذرد. ایران هم در این شرایط با درنظر گرفتن چند اصل باید دیپلماسی خود را فعال کند. از سویی به عنوان برادر بزرگترِ فرهنگی کُردهای جهان و با درنظرگرفتن کُردها به عنوان بخشی از پیکرة تمدن ایرانی از بهبود شرایط کردها و پایان کُشت و کشتار استقبال کند. ضمن آنکه با حفظ نزدیکی و دوستی با تمام طرف های درگیر، از این وضعیت در جبهه مقابل کُردهای ترکیه یا عراق یا سوریه بازی های خود را درگیر نکند. یعنی دوستی با ترکیه یا دولت عراق یا نزدیکی های سیاسی و یا رقابت های منطقه ای نباید موجب شود ایران از کُردها فاصله بگیرد. نباید حاصل نزدیکی های تاریخی و فرصت های فرهنگی موجود در بازی های دیپلماتیک و یا رقابت های دیپلماتیک موجب شود تا ایران در جبهه ای مقابل کُردهای منطقه یا بخشی از انها  قرار گیرد. هر یک از احتمالات چند گانه فوق به اضافه احتمال بسیار کمی مبنی بر اینکه ترکیه هم امتیازات زیادی برای کُردها قائل شود همگی می تواند به شرط مدیریت صحیح و دانایی محور دیپلماتیک به نفع منافع ملّی ما تمام شود. در این باره باید در جای دیگری سخن گفت.

3-  مکمل بودن در حوزه نیازهای اقتصادی

ترکیه به نفت و گاز و ایران به فروش آن نیاز دارد. ترکیه حدود ۳۵ تا ۴۰ درصد نیاز نفتی خود را از ایران تامین می کند. ترکیه هم اکنون از روسیه ، ایران و جمهوری آذربایجان از طریق خط لوله و از الجزایر و نیجریه از طریق کشتی گاز طبیعی وارد می کند و بنا دارد از قطر هم گاز بخرد. ترکیه تولید کننده برخی کالاها و ایران مصرف کننده آنهاست.

اختلافات

1-  همکاری با ناتو و استقرار سامانه دفاع موشکی در مرزهای ایران و سوریه

ترکیه عضو پیمان ناتو است. بعد از ساقط شدن یک هواپیمای فانتوم ترکیه در دریای مدیترانه، ترک ها ادعا کردند که این هواپیما به دست سوریه ساقط نشده بلکه این کارشناسان روسیه و سیستم دفاع موشکی روس ها بوده است که این کار را کرده است.  همین مسئله یعنی دست داشتن روسیه در اسقاط هواپیمای جنگی ترکه، بهانه لازم را به دست ترکیه داد که از پیمان ناتو کمک بگیرد. ترک ها می گویند که در این منطقه به جز نیروهای نظامی سوریه، نیروهای دیگر کشورها هم حضور دارند، بنابراین ترکیه هم می تواند ناتو را وارد مسئله کند. از این منظر بود که پس از بمباران توپخانه ای مناطق مرزی ترکیه و سوریه، ترکیه بیش از پیش نگران شد و تصور کرد که این شرایط این ظرفیت را دارد که به ترکیه آسیب بزند. به همین دلیل از آن جا که ترکیه تصور می کرد اگر به تنهایی وارد شود، از طرف متحدان سوریه به ویژه ایران و روسیه با مخالفت مواجه خواهد شد، پیمان ناتو را وارد ماجرا کرد. همان طور که می دانید آقای پوتین اعلام کرده بود که اگر یک سرباز ترک وارد خاک سوریه شود، به منزله این است که به روسیه اعلام جنگ شده است و این اقدام واکنش مسکو را در پی خواهد داشت.

سامانه موشکی پاتریوت توسط شرکت آمریکایی Raytheon ساخته شده و برای نخستین بار در سال۱۹۹۱ برای دفاع از عربستان سعودی و رژیم صهیونیستی در جنگ خلیج فارس به کار گرفته شد. در ان زمان آمریکایی ها اعلام کردند که این سامانه توانسته موشک های اسکاد عراق را رهگیری و منهدم کند. همچنین از آن زمان سامانه پاتریوت پیشرفت های چشمگیری داشته است. موشک اسکاد عراقی که توسط پاتریوت سرنگون شده است. سامانه پاتریوت با قابلیت جابه جایی آسان به صورت کلی از چهار بخش اصلی تشکیل شده است: رادار، مرکز کنترل و ارتباطات رادیویی، پرتاب کننده های موشک و ژنراتورهای تأمین نیرو.
رادار مهم ترین بخش سامانه است که تا شعاع ۱۰۰ کیلومتری هر جایگاه را رصد می کند و اطلاعات لازم را به مرکز کنترل می فرستد. مرکز کنترل که در واقع بخش نرم افزاری سامانه و قلب تپنده آن است به صورت خودکار براساس اطلاعات به دست آمده از اهداف، اقدام به صدور دستور به پرتاب کننده موشک در زمان مناسب می کند. موشک های شلیک شده، به وسیله اطلاعات رادار و بخش نرم افزاری تا رسیدن به هدف هدایت می شوند. رادار در هر لحظه می تواند ۱۰۰هدف را ردگیری و اطلاعات هدایت ۹ موشک را ارسال کند. سامانه پاتریوت که در روی تپه ای در ترکیه مستقر شده است. هر پرتاب کننده، ۱۶ موشک PAC-۳ آماده شلیک دارد و در هر جایگاه پنج تا هشت پرتاب کننده می تواند قرار بگیرد که به معنای وجود حداقل ۸۰ موشک آماده شلیک در هر جایگاه است. این سامانه خودکار است اما نیروی انسانی هم می تواند به صورت دستی برای شلیک موشک یا هدف آن تصمیم گیری کند. از پاتریوت یا MIM-۱۰۴ به عنوان یک سامانه دفاع موشکی یاد می شود اما نمی توان فراموش کرد که این سامانه علاوه بر رهگیری و منهدم کردن موشک ها قابلیت سرنگون کردن جنگنده ها را هم دارد. جایگاه های پاتریوت پس از بررسی و مکان یابی در نقاطی مستقر می شوند که بتوانند بیشترین پوشش دهی را داشته باشند. به طور معمول رادار هر جایگاه، شعاعی ۱۰۰ کیلومتری را تحت پوشش دارد و موشک های این سامانه می توانند به اهدافی تا ۱۶۰کیلومتر و ارتفاع ۸۰ هزار فوت برسند. اصلی ترین ماموریت؛ ساقط نمودن موشک های بالستیک می باشد.پاتریوت موشک زمین به هوایی است که از ان به عنوان موشک ضد بالستیک (موشک رهگیر موشک پرتاب شده) استفاده می شود.یک سیستم دفاع هوایی موشکی هدایت شونده است که توانایی مقابله با موشک های بالستیک تاکتیکی، موشک های کروز، و هواپیماهای پیشرفته (به طور پایه پرنده های هوا_تنفس)را در تمامی شرایط آب و هوایی ودر هر ارتفاعی داراست، ولی در تعاریف عرف نظامی اصلی ترین وظیفه این ارابه های آتش بار مقابله با بالستیک های دشمن می باشد.

قدرت مانور موشک های تهاجمی و بالستیک سوریه

مرز ترکیه با سوریه طول تقریبی ۹۰۰کیلومتر را دارا می باشد. این مرز طولانی، نیاز به دهها دستگاه موشک آتشبار پاتریوت می باشد، در صورتی که هزینه هر بار شلیک و نیروهای نظامی ناتو که این سامانه های دفاع ضد موشک را همراهی می کنند بسار بالا بوده و حتی در صورت تامین هزینه، اطمینان صد در صدی را به کشور میزبان سامانه نمی دهد. نکته جالب این که شهرهای آدانا، قرامان و غازی نیمی از مرز ترکیه با سوریه را پوشش می دهد. هر چند که در برخی از محافل نظامی گمانه زنی ها در باره توان موشکی سوریه در حد لیبی ارزیابی شده و یا حداکثر به لحاظ کیفی مقداری بالاتر از لیبی پیش بینی می شود اما واقعیت چیز دیگری می باشد زیرا موقعیت متفاوت سوریه و توان بسیار بالای نظامی آن و حمایت گسترده مردم و ارتش سوریه از نظام وحشت و گیجی سنگینی را بر دشمنان این کشور بخصوص رژیم اشغالگر قدس تحمیل کرده است.

2-  نگاه به چگونگی تعامل با آمریکا

ترکیه معتقد است که مرکزیت قدرت جهان را باید پذیرفت و بنابراین ترکیه نسبت به نظام بین الملل تبعیت دارد. ترکیه معتقد به برقراری رابطه متوازن با قدرت های جهانی و ایجاد تعادل بین گرایش به غرب و گسترش روابط با جهان اسلام و کشورهای خاورمیانه جهت کسب نقش منطقه ای است. در حالی که ایران معتقد به تلاش برای کاهش نفوذ آمریکا در جهان به ویژه در کشورهای اسلامی است.

3-  روابط ترکیه با اسرائیل

4-  چگونگی حل مسئله فلسطین

5-  بحران سوریه

همه قدرت های بین المللی و منطقه ای در بحران سوریه میل به دخالت دارند. امریکا، اروپا، روسیه، چین در سطح بین المللی، ترکیه، عربستان، ایران و برخی کشورهای عربی مانند قطر در سطح منطقه ای و شورای امنیت سازمان ملل، اتحادیه عرب و اتحادیه اروپا در سطح سازمانهای بین المللی سعی در تأثیرگذاری در روندهای حل و فصل بحران را دارند. کشورهای غربی و سازمانهای بین المللی هماهنگ با ترکیه، عربستان و قطر و اتحادیه عرب از نخستین ماههای بحران بر لزوم تغییر نظام سوریه و حمایت از اپوزیسیون تاکید دارند. ایران، روسیه و چین از منظر ژئواستراتژیک با رویکرد غرب و اعراب مخالفند. در همه بحرانهای عربی کنونی جدای از تطابق و تضاد منافع استراتژیک قدرتها، دو مؤلفه حمایت از ارزشهای انسانی و اخلاقی و منافع ژئواستراتژیک در اتخاذ موضع کشورها دخیل بوده است. غرب سیاست افزایش نقش ترکیه در مدیریت و کنترل انقلاب های عربی را دنبال می کند. غرب هم این موضوع را انکار نکرده که از این طریق خواهان مهار و کنترل نقش منطقه ای ایران است. در بحران سوریه و شکل گیری نوع جدید دخالت ترکیه، غربی ها انکار نکرده اند که بحران سوریه مقدمه ای برای تضعیف نقش منطقه ای ایران و حتی برنامه هسته ای آن است. با این سیاست، غرب رقبای ایران مثل عربستان و قطر و کشورهای دیگر را نیز وارد بازی کرده است. جمهوری اسلامی ایران گر چه در مرحله کنونی با ترکیه در باره بحران سوریه اختلاف نطر دارد اما در نگاه کلی خود به تحولات منطقه، از دمکراسی و قدرت گرفتن آسلام گرایان میانه رو هراسی ندارد. لهذا تلاش می کند تا با اخوان المسلمین در مصر و تونس حتی سوریه روابط دوستانه ای برقرار کند. ترکیه و ایران در رقابت های منطقه ای درازمدت مشکل کمتری از اعراب و ترکیه خواهند داشت. همین مسئله می تواند زمین های مشترکی را با ترکها برای رایزنی و هماهنگی ایجاد کند. ترکها باید بپذیرند که تغییر در سوریه بدلیل تقابل های ژئواستراتژیک آسان نیست و جمهوری اسلامی ایران نیز باید از نفوذ خود استفاده کند و دولت سوریه را به خویشتن داری بیشتر در مقابله با مخالفان فرا بخواند.

رقابت ایران و ترکیه در الگو شدن برای تحولات جهان عرب

غرب تلاش کرده است که ترکیه را از جنبه های ژئوپلیتیک و ایدئولوژیک، جایگزین خلاء قدرتی سازد که به واسطه انقلاب های عربی و جابجایی حکومت ها در منطقه ایجاد شده است. پیش از این انقلاب ها نیز، باراک اوباما رئیس جمهور آمریکا در سفر خود به مصر از مدل ترکیه به عنوان مدلی میانه رو برای جهان اسلام و خاورمیانه سخن گفته بود. اما این انقلاب های عربی باعث شد که این رویکرد پررنگ تر شود. وقتی خیزش مردمی در کشورهای عربی به خصوص در تونس و مصر ایجاد شد، برای غربی ها در ابتدا سخت بود که به سادگی جابجایی قدرت در منطقه و رژیم های دوست مثل رژیم مبارک در مصر را بپذیرند، ولی در نهایت تلاش کردند که با روش ها، ارزش ها و دیدگاه های ایدئولوژیک خود یا مدل هایی مثل ترکیه که به آن ها نزدیکترند به گونه ای این انقلاب ها را مدیریت کنند.(برزگر،1390) با سرنگونی رژیم‏های اقتدارگرای منطقه یکی پس از دیگری، پرسش‏های بنیادینی در خصوص شکل و ماهیت نظام سیاسی مطلوب این کشورها پدید آورده است که در این بین، تجربه موفق ترکیه به عنوان جایگزین (آلترناتیو) مناسب و مطلوب نزد بسیاری از نخبگان و افکار عمومی منطقه مطرح شده است؛ امری که آنکارا با دامن زدن به آن درصدد بهره‏مندی حداکثری از آن است. حزب حاکم ترکیه که خود شاخه ای از اخوان المسلمین است از پیروزی همفکران عرب خود به وجد آمده است و مدل خود را بعنوان الگوی رفتاری و حکومتی اعراب ترویج می کند. ترکیه به دنبال قطب شدن و الگو بودن در جهان اسلام و منطقه خاورمیانه است. مهم ترین فرصت پیش روی ترکیه را باید مطرح شدن جدی الگوی دموکراسی ترکیه در سطح منطقه خاورمیانه دانست. در حالی که جمهوری اسلامی ایران، تحولات منطقه را ناشی از تاثیرات انقلاب اسلامی و رشد بیداری اسلامی می‏داند؛ کشورهای غربی و بسیاری از محافل لیبرال منطقه، با اطلاق «بهار عربی» این تحولات را ادامه موج های تاریخی لیبرال دموکراسی در سطج جهانی می‏دانند. تعبیر دیگری از این تحولات با توجه به تجربه دموکراسی در ترکیه وجود دارد. در واقع، به موازات دو دیدگاه انقلابی و لیبرالی، دیدگاه سومی نیز در سطح افکار نخبگان و افکار عمومی کشورهای عربی (بویژه کشورهایی که با خیزش های مردمی روبه رو شده اند) به صورت جدی مطرح شده است که به دلیل تلفیق مناسب و کارآمد اسلام و دموکراسی، بویژه در دوران حاکمیت حزب عدالت و توسعه، خواهان الگوبرداری از این الگو هستد. به عنوان مثال، راشد الغنوشی، رهبرحزب نهضت، مهم‏ترین حزب اسلامی در تونس، این حزب را ادامه دهنده راه حزب عدالت و توسعه ترکیه می داند و با توجه به موفق بودن الگوی ترکیه برای تونس، به مشابه بودن شرایط این دو کشور اشاره کرد و افزوده است که ترکیه در قرن نوزدهم در راستای هماهنگی اسلام و مدرنیسم یک دوره اصلاحات پشت سر گذاشته و تونس نیز در همان دوران روند مشابهی را طی کرده است. سفر الغنوشی به آنکارا نیز نشان دهنده جایگاه خاص ترکیه نزد این رهبر تونسی است. این امر در باره مصر نیز صادق است. روزنامه زمان، چاپ استانبول از قول جمال ناصر، یک سخنگوی اخوان المسلمین مصر، نوشت: «اخوان المسلمین مصر خواهان تاسیس حکومت اسلامی نیست، بلکه می خواهد یک نظام دمکراتیک در مصر حاکم شود. ترکیه مدل حکومتی اخوان المسلمین است». عارف کسگین، تحلیل گر و مدیر بخش خاورمیانه مرکز استراتژیک در آنکارا، نیز معتقد است، «ترکیه تنها کشور اسلامی است که توانسته مسیری از دموکراسی را طی کند و میان اندیشه اسلام و غرب پیوندی را ایجاد کند. در این بین، نگرش حزب عدالت و توسعه بر دنیای عرب نیز تاثیر مثبتی گذاشته است. پیش از این در جوامع عربی این نگرش بود که دیدگاه های دمکرات و لیبرال دشمن دین هستند. اما پس از حاکمیت حزب عدالت و توسعه این فکر بوجود آمده است که می توان بین دین و سیاست نوعی پیوند بوجود آورد. دنیای عرب وقتی به ترکیه نگاه می کند، مشاهده می کند که این کشور با جهان غرب، اسرائیل، دنیای عرب و با ایران روابط خوبی دارد. در عین حال جایگاه بین المللی و منطقه ای خود را نیز حفظ کرده و در داخل کشور نیز احزاب مختلف و سیستم انتخابات هست و فضای پویای مطبوعاتی وجود دارد و این برای دنیای عرب جذاب هست. هم گروه های سکولار عرب و هم اسلام گراها ترکیه را الگوی خود قرار داده اند».

سودهای ترکیه از ایران

ترکیه همواره از وجود چالش بین ایران و همسایگانش و نیز از تنش بین آمریکا و ایران بیشترین سود را برده است. در دوران جنگ تحمیلی، ترکیه توانست از طریق ارتباط با طرفین جنگ، سود اقتصادی فراوانی را کسب کند و به عنوان مسیر ترانزیت کالا برای هر دو کشور عمل کند. در سال های گذشته ترکیه یکی از کشورهایی بوده است که عملا جایگزین ظرفیت ژئوپلیتیک ایران در انتقال نفت دریای خزر شده است و دو خط لوله جیهان باکو و ناباکو از خاک این کشور عبور کرده است. در حال حاضر هم با رشد سریع ثبت شرکت های ایرانی در آن کشور، موجب بهره برداری از ظرفیت های اقتصادی تحریم غرب علیه ایران شده است.

حاصل تحولات منطقه برای ایران

1-  جهش و فرصت فوق العاده به لحاظ سیاسی، امنیتی و اقتصادی برای ایران

2-  تحول و دگرگونی در شرایط سیاسی و منطقه ای و ساختار سیستم منطقه ای

3-  احیاء اسلام گرایی و دموکراسی خواهی سازگار با اسلام

4-  درگیر و گرفتار شدن آمریکا در مدیریت تحولات منطقه

سیاست جاری ترکیه

ترکیه اکنون در مداری قرار گرفته که می کوشد نفوذ خود را در کشورهای همجوار و خاورمیانه مبتنی بر عنصر ایدئولوژی و بر عامل اقتصادی گسترش دهد. واقعیت های سیاست جاری ترکیه متکی بر مولفه های زیر است :

1-  افزایش قدرت نفوذ سیاسی منطقه ای خود با ایفای نقش نیابتی از سوی غرب

2-  عضو فعال ناتو

3-  فعالیت های میانجی گرایانه در مسائل منطقه ای

4-  الگو شدن به عنوان یک کشور اسلامی دموکرات

5-  ایجاد روابط متوازن با غرب،کشورهای خاورمیانه و اسرائیل

6-  برنامه ریزی برای تبدیل شدن به هاب انرژی منطقه

7-  اولویت دادن به رشد اقتصادی

زمینه های همکاری

تحولات پرشتاب و عمیق منطقه خاورمیانه، فرصت‏گران سنگی را پیش روی دو کشور جمهوری اسلامی ایران و ترکیه قرار داده است تا این دو کشور در قامت دو بازیگر تاثیرگذار منطقه‏ای، به ایفای نقش در روند این تحولات بپردازند. حمایت مشترک جمهوری اسلامی ایران و ترکیه از اسلام گرایی میانه رو فرصتی را برای دو کشور برای تعامل استراتژیک ایجاد می کند. اگر ترکیه و ایران بتوانند در بحران سوریه شکاف مواضع خود را با دیپلماسی تعاملی پر کنند، قادر خواهند بود فرصت ها را برای همکاری های منطقه ای درازمدت و استراتژیک گسترش دهند. به هر حال ترکیه همسایه ما است، در حالی که نه اسرائیل و نه سوریه مرز مشترکی با ایران ندارند. آسیب به روابط دو کشور به زودی جبران نمی شود.

نتیجه گیری

ایران و ترکیه خواهان درگیری با یکدیگر نیستند. از سوی دیگر هر دو طرف نگران مقاصد طرف مقابل در خاورمیانه هستند. اما طرفین ظزفیت های مشترکی برای همکاری با هم دارند. ایران و ترکیه می توانند از الگوی همکاری در حل مسائل منطقه ای بهره گیرند و سعی کنند که در حوزة منافع مشترک با یکدیگر همکاری و در حوزة اختلافات با هم مذاکره کنند. ایران نه باید به ترکیه اعتماد کند و نه نیازی به مقابله با ترکیه دارد. ترکیه می خواهد بین ایران و عربستان موازنه برقرار کند و ایجاد موازنه هم به یک پشتیبان مثل آمریکا احتیاج دارد. ترکیه می خواهد با پشتوانة قدرت بزرگی مثل آمریکا به عنوان قدرت جدید منطقه ای ظهور پیدا کند./16

منابع و مراجع

1-  برزگر کیهان، بررسی روابط ایران و ترکیه در تحولات جهان عرب،مرکز مطالعات خاورمیانه،20/12/1390

2-  بیگدلی علی، تجزیه کشورها ابزار جدید قدرت طلبی اردوغان، تهران، دیپلماسی ایرانی،18/10/1391

3-  محبعلی قاسم، موشک هایی که قرار است از ترکیه پرتاپ شود،تهران،دیپلماسی ایرانی،20/10/1391

4-  هوشمند احسان، ترکیه به دنبال مهار پ.ک.ک. تا تعیین تکلیف سوریه است، تهران، دیپلماسی ایرانی، 23/10/1391