نگاه ایالات متحده به همسویی چین و روسیه

دیپلماسی ایرانی: شی جین پینگ، رئیس جمهوری چین در روز 20 مارس 2023 ، در یک سفر سه روزه وارد مسکو شده و با ولادیمیر پوتین، همتای روسی خود دیدار کرد. شی این سفر را "سفر دوستی، همکاری و صلح" خواند و قول داد که فصل جدیدی در روابط دوجانبه باز کند.

گفت وگوهای شی جین پینگ و پوتین در طیف وسیعی از مسائل منطقه ای و بین المللی با بیانیه ای با تمرکز بر چگونگی تعمیق روابط دو کشور همراه بود و دو رهبر خواهان ترویج جهان چند قطبی شده و متعهد شدند که برای حفاظت از نظام بین‌الملل همکاری کنند.

برای پوتین میزبانی از رهبر چین یک فرصت عالی برای ارسال پیامی به جهان بود که روسیه علیرغم تلاش‌های غرب، از نظر دیپلماتیک منزوی نشده و چین را به عنوان یک شریک قابل اعتماد در کنار خود دارد. برای شی هدف از این سفر تقویت وجهه چین به عنوان میانجی صلح در اوکراین از طریق یک ابتکار دیپلماتیک بود. رهبر چین با این سفر خود را به عنوان یک رهبر شکل‌ دهنده جهان و چین را به عنوان وزنه‌ای در برابر قدرت جهانی و تک قطبی ایالات متحده قرار داده است. شی ده روز قبل از این سفر با میانجیگری در توافق میان عربستان سعودی و جمهوری اسلامی ایران شگفتی ساز شده بود. 

این دیدار با بیش از دوازده توافق برای تقویت همکاری در زمینه‌هایی از تجارت و فناوری  همراه بوده و چین اعلام آمادگی کرد که همکاری با روسیه را در عرصه های تجارت، سرمایه گذاری، انرژی و نوآوری گسترش دهد.

-در صحنه اقتصادی، روابط تجاری چین و روسیه مثبت بوده و تجارت دوجانبه در سال گذشته افزایش یافته است. شی در دیدار با پوتین خواستار گسترش همکاری در بخش‌هایی مانند انرژی و زنجیره تامین آن شد. چین اکنون نزدیک به یک سوم کل صادرات روسیه را به خود اختصاص داده و روسیه بزرگترین تامین کننده نفت چین است. چین در سال گذشته 81.3 میلیارد دلار برای واردات نفت، زغال سنگ و گاز طبیعی روسیه هزینه کرده که در سال 2021 به میزان 52.1 میلیارد دلار بوده است. از زمانی که روسیه قادر به فروش نفت و گاز به اروپا نبوده، انرژی مازاد خود را با تخفیف شدید به چین صادر کرده است. رهبران دو کشور همچنین دو توافقنامه برای تعمیق مشارکت استراتژیک و همکاری اقتصادی امضا کرده اند.

-در صحنه سیاست جهانی، چین و روسیه با مخالفت با ایالات متحده، رد ناتو و دموکراسی غربی متحد شده‌ و مثلث رویارویی بین ایالات متحده، چین و روسیه شکل گرفته است. چین و روسیه بر سر یک اولویت اصلی در سیاست خارجی برای بی اعتبار کردن ایالات متحده و از بین بردن نظم جهانی ساخت غرب متحد هستند و عزم آن دارند تا قوانین بازی را در سطح جهانی بازنویسی کنند. از این رو می توان گفت ایجاد همسویی در برابر ایالات متحده و نظم جهانی در نشست مسکو بر علاقه به حل و فصل مناقشه در اوکراین مقدم بوده است. هنری کیسینجر، وزیر امور خارجه سابق آمریکا این سفر را یک تغییر مهم در جهان و در موقعیت استراتژیک جهانی دانست.

بایدن در اولویت های سیاست خارجی خود چین را جدی ترین رقیب ایالات متحده و چالشی برای امنیت و ارزش های دمکراتیک کشورش قلمداد کرده و مقابله با حمله این کشور به حقوق بشر، مالکیت معنوی و همچنین تخلفات اقتصادی را ضروری دانسته است. در شرایطی که چین با قدرت اقتصادی بسیار قوی در یک رقابت تنگاتنگ در مقام یک "همتا" برای ایالات متحده قرار می گیرد، روسیه نیز در درجه پایینتری از رقابت و به عنوان یک "حریف" در اولویت های سیاست خارجی در نظر گرفته می شود. بایدن با قرار دادن دو رقیب همزمان در یک مهندسی استراتژیک با عرصه رقابت گسترده ای روبه رو شده است. مسلم آن که تمرکز بر دو دشمن اصلی همراه با وسعت جغرافیای رقابت، رابطه معکوس با امکان گشایش گره های موجود دارد. اما شاید ایالات متحده بتواند از دوستی و نزدیکی چین و روسیه راهی را در جهت منافع استراتژیک خود در از میان برداشتن تهدیدات بالقوه مسکو پیدا کند. آیا یک راه حل صلح برای جنگ اوکراین توسط چین می تواند خیال ایالات متحده را از تهدیدات روسیه آسوده کند؟
این استدلال برای بسیاری محرز شده که در دوران ریاست جمهوری پوتین، روسیه نفوذ جهانی خود را افزایش داده و نقشی مخرب در صحنه جهانی ایفا می کند. بحران جاری در اوکراین به یک جنگ نیابتی بین روسیه و ایالات متحده تبدیل شده که در آن کرملین به دنبال حفظ قدرت و کاخ سفید خواهان شکست روسیه است.

اگر روسیه باید درحوزه نظامی و در جنگ باتلاقی اوکراین مهار شود، تسلط نظامی چین در شرق آسیا هزینه ها و مخاطرات بیشتری را متوجه واشنگتن می کند. چین نه تنها یک چالش نظامی منطقه ای بلکه یک تهدید اقتصادی جهانی است و از آن جایی که رقابت ژئوپلیتیک برای رهبری جهانی جای خود را به رقابت ژئواکونومیک در حوزه استراتژیک اقیانوس هند و آرام داده، نگرانی از آن خواهد بود که موازنه نفوذ جهانی بین ایالات متحده و چین به نفع چین تغییر کند. از اینرو ایالات متحده در استراتژی های پیشگیرانه برای مقابله با افزایش تنش ها ائتلاف‌هایی مانند "اوکاس" AUKUS و "کواد" QUAD را در برابر چین تقویت می‌کند. بایدن در 13 مارس جاری با اعلام فروش زیردریایی‌های هسته‌ای به استرالیا جایگاه گفت‌وگوی امنیتی هند و اقیانوس آرام موسوم به کواد (استرالیا، هند، ژاپن و ایالات متحده) را ارتقا داده است. 

در مقابل چین که واشنگتن را به راه اندازی یک استراتژی محدود سازی و محاصره برای سرکوب خیزش پکن متهم می کند، با جدیت در تلاش برای بنای یک نظم بین المللی جایگزین است که در آن حضور روسیه- حتی در مقام یک ابرقدرت رو به افول- ضروری می کند. برای چین داشتن یک قدرت بزرگ متحد ضروری است تا در برابر غرب مقاومت کند و روسیه تنها گزینه است. رهیر چین از طریق سفر به مسکو به دنبال تشدید مشارکت استراتژیک با روسیه است که به نظر او برای عقب راندن هژمونی آمریکا اساسی خواهد بود. چین و روسیه با هم ظرفیت بیشتری برای ناکام گذاشتن اهداف آمریکا در اوکراین و در مناطق دیگر خواهند داشت. 

این چنین است که اوکراین به مهره ای در بازی قدرت های بزرگ تبدیل شده و رقابت ایالات متحده و چین در سطح بسیار گسترده‌تری در حال انجام است. غرب به رهبری ایالات متحده در تلاش است تا توسط اوکراین روسیه را مهار و تهدیدات ناشی از سیاستهای پوتین را خنثی کند. یک پیشنهاد از سوی چین در بیانیه پکن که حداقل ممکن است احتمال استفاده روسیه از تسلیحات هسته‌ای را کاهش دهد، بدون شک چین را به عنوان یک مانع بالقوه در برابر تهدیدات اتمی روسیه نگه می دارد.

در صحنه ژئوپلیتیک، شی با کمک به پوتین در واقع به کمپین خود علیه نفوذ ایالات متحده و غرب کمک می کند. چین از بن بست نظامی روسیه در اوکراین سود می برد زیرا تجاوز روسیه توجه و منابع ایالات متحده را از منطقه هند و اقیانوس آرام منحرف می کند. علیرغم تلاش های شی برای معرفی چین به عنوان یک میانجی صلح میان روسیه و اوکراین، اولویت پایان جنگ نیست، بلکه اطمینان یافتن از بقای رژیم روسیه در قدرت است.
چین از مخمصه ای که روسیه در اوکراین دچار شده مزایای قابل توجهی دریافت نموده و توانسته به منابع نفت و گاز روسیه با قیمت های پایین دسترسی داشته باشد. افزایش تحریم های غرب با ایجاد یک موازنه نامطلوب  وضعیتی را سبب شده که تا زمانی که روسیه از اعلام شکست اجتناب کند، چین می تواند بر جریان نفت و گاز ارزان قیمت روسی تکیه کند. این در حالی است که تحریم های غرب روسیه را مجبور می کند به چین به عنوان یک راه نجات اقتصادی روی بیاورد. دو رهبر توافقنامه ای را برای گسترش روابط اقتصادی خود از جمله توسعه خط لوله گاز از سیبری به چین امضا کرده اند که در آن روسیه با خط لوله "قدرت سیبری 2" 50 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی را در سال از طریق مغولستان به چین تحویل می دهد. این پروژه که گاز را از ذخایر وسیع شبه جزیره یامال در غرب سیبری به چین می رساند، سال‌ها تحت مذاکره بود، اما اکنون از آنجایی که مسکو می‌خواهد پکن جای اروپا را به‌عنوان مصرف‌کننده اصلی گاز خود بگیرد، زمان مناسب تری است. 

اما برای روسیه جنگ اوکراین در هر دو حالت برد یا باخت فاجعه بار است و جبران هزینه های های اقتصادی ناشی از تحریم های ادامه دار غرب و التیام زخم های اجتماعی نیازمند زمان خواهد بود. تصمیم اخیر دادگاه کیفری بین‌المللی برای صدور حکم بازداشت پوتین به دلیل جنایات جنگی به تثبیت وضعیت روسیه به عنوان یک کشور منفور کمک می‌کند. حمایت چین برای روسیه در مدیریت اقدامات تلافی جویانه و تحریم های آمریکا، ناتو و اتحادیه اروپا که در پاسخ به تهاجم روسیه به اوکراین اعمال شده، بسیار مهم خواهد بود. قابل ذکر آن که رهبر چین هیچ نشانه‌ای مبنی بر آمادگی چین برای ارائه کمک‌های نظامی که بتواند شانس روسیه را در میدان نبرد به طور اساسی بهبود بخشد، ارائه نکرده است. با این حساب اگر چه شی از پوتین حمایت معنوی و مادی کافی برای ادامه مبارزه ارائه کرده، اما کفایت لازم را برای برتری روسیه نداشته است.

بدین ترتیب به نظر می رسد علیرغم لفاظی های مشارکت همه جانبه و اظهارات پوتین و شی جین پینگ مبنی بر اینکه روابط دو کشور هرگز بهتر از این نبوده، یک عدم تقارن در جاه طلبی چین و کوچک شدن قدرت مسکو به چشم می خورد که در آن منافع پکن در اعلام آمادگی دو طرف برای محافظت از "نظم جهانی بر اساس قوانین بین المللی" سازگارتر از منافع روسیه خواهد بود. باید دید چگونه سایه بزرگتر چین بر افق روسیه می تواند به سیاست مهار دوگانه واشنگتن کمک کند.