برجام وارونه

دیپلماسی ایرانی: از چهارشنبه هفته گذشته و با مطرح شدن سفر تیم فنی آژانس بین المللی انرژی اتمی به تهران از زبان محمد اسلامی رئیس سازمان انرژی اتمی و به دنبالش حضور این هیات در روز یکشنبه هفته جاری و پس از آن سخنان روز دوشنبه سیدکمال خزاری، وزیر امور خارجه اسبق و رئیس فعلی شورای راهبردی روابط خارجی جمهوری اسلام ایران در سومین مجمع گفت وگوی تهران و هم چنین مواضع حسین امیرعبداللهیان در خصوص آمادگی برای ازسرگیری مذاکرات و احیای برجام و مهمتر از همه دیدارهای روز سه شنبه امیرعبداللهیان و باقری کنی با جوزپ بورل و انریکه مورا بر سر شرایط کنونی گفت و گوهای هسته ای عملا با واکنش های مثبت در رسانه های داخلی مواجه شد و از آن به مثابه «پالس مثبت تهران برای آغاز گفت وگوها» و مهمتر از آن «پررنگ شدن امیدها برای احیای برجام» برداشت شد. به ویژه که حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه هم در پایان سفر خود به اردن و حضور در اجلاس بغداد ۲ در جمع خبرنگاران، گفت: «برداشت ما این است که طرف‌های مختلف در حال بازگشت به واقع بینی هستند و ما نیز اعلام کردیم چنانچه خطوط قرمز ما رعایت شود، آمادگی داریم گام‌های نهایی رسیدن به توافق را برداریم.»

در کنار آن محمد مرندی، مشاور تیم مذکره کننده هم طی گفت وگویی با المیادین، توافق را بسیار نزدیک می بیند، اما در آن سو واقعیت ها و اقتضائات فعلی در عرصه سیاست خارجی چیزی دیگری را حکایت می کند و به نظر می رسد که نشانی از وجود بسترهای اولیه برای ازسرگیری گفت وگوهای وین وجود ندارد. به خصوص آنکه سه شنبه و به فاصله ساعتی پس از دیدار بورل و امیرعبداللهیان، رابرت مالی آب پاکی را روی دست همه ریخت و صراحتا از «عدم احیای برجام» گفت.

هر چند که ویدئوی جو بایدن در خصوص اعلام مرگ برجام (ویدیو متعلق به حاشیه گردهمایی انتخاباتی در چهارم نوامبر) هم در رسانه های داخلی با این ادعا که به 50 روز پیش باز می گردد و انطباقی با شرایط فعلی ندارد آن را ملاک تحلیل قرار ندادند، اما چون از یک سو توئیت سه شنبه رابرت مالی هم موید گفته های جو بایدن در این فایل تصویری است و از همه مهمتر شورای امنیت ملی کاخ سفید هم همان روز (سه شنبه) گفته های 50 روز قبل بایدن را تاکید کرد، به وضوح گویای آن است که فعلا مذاکره و برجامی در کار نیست. در این رابطه جان کربی، سخنگوی شورای امنیت ملی کاخ سفید در پاسخ به سوالی درباره اظهارات جو بایدن رئیس جمهور آمریکا درباره برجام عنوان داشت که «بازگشت به این توافق در حال حاضر اولویت واشنگتن نیست.»

در عین حال جان کربی، هماهنگ‌کننده روابط راهبردی در شورای امنیت ملی آمریکا روز سه‌شنبه مدعی شد که «در حال حاضر هیچ پیشرفتی در مذاکرات هسته‌ای با ایران حاصل نشده است و او انتظار ندارد که در آینده‌ای نزدیک نیز پیشرفتی حاصل شود.» البته حسین امیرعبداللهیان این دست مواضع واشنگتن را «ریاکاری» می داند. فارغ از نکات یاد شده، در این میان شکاف موضع بین «طیف اقلیتی» چون جوزپ بورل و انریکه مورا بر سر احیای برجام با کشورهای اروپایی و ایالات متحده آمریکا جای بررسی و واکاوی دارد. در این خصوص دو گزاره «سیاست چماق و هویج و پیگیری بازی پلیس خوب و پلیس بد» یا «شکاف واقعی سیاسی» مطرح است. اما این تضاد و تناقض موضع بر سر ازسرگیری مذاکرات و حصول توافق با جمهوری اسلامی ایران به چه معناست؟

در پاسخ این پرسش، علی رضوانپور به «شرق» می گوید: «ابتدا به ساکن باید دید تنش در روابط ایران با مجموعه غرب و به خصوص اروپا در حال حاضر آیا با فراز و نشیب های تندی مواجه خواهد شد یا خیر؟» در این رابطه وی به کنش و رفتار برخی کشورهای اروپایی از جمله آلمان و فرانسه که داعیه رهبری سیاسی، اقتصادی و دیپلماتیک اتحادیه اروپا را دارند، اشاره می کند.

به باور این تحلیلگر ارشد مسائل اروپا، برلین، پاریس و همچنین لندن طی سه ماه گذشته موتور محرکه ایجاد اختلافات و شکاف قاره سبز با تهران بوده اند، هرچند که رضوانپور این شکاف و گسل سیاسی و دیپلماتیک «بحرانی و برگشت ناپذیر» نمی بیند، اما «وضعیت کنونی قدری بغرنج و پیچیده» تلقی می کند. با چنین برداشتی این استاد دانشگاه معتقد است: «اگر چه تمایلی به ازسرگیری مذاکرات با ایران و حصول توافق با اتفاقات سه ماه اخیر از جانب غرب وجود ندارد، اما در شرایط فعلی اروپایی ها به سمت کنار گذاشتن کامل برجام و تشدید تنش نخواهند رفت، چرا که این بحران، تبعات و آثار خاص خود را دارد.»

در تبیین بیشتر این موضوع، رضوانپور بر این باور است که با تعلیق و کنار گذاشتن مذاکرات هسته ای، طرفی که متضرر می شود خود اروپایی ها خواهند بود. از دل آنچه که مطرح شد، تحلیلگر ارشد حوزه اروپا چون کشورهای قاره سبز را تابع سیاست های آمریکایی می بیند به همین دلیل وجود این شکاف ها در ازسرگیری مذاکرات هسته ای و توافق با ایران را طبیعی می داند چرا که این استاد  دانشگاه اعتقاد دارد اروپایی ها و به خصوص آلمان و فرانسه عملا به عنوان یک «کوتوله سیاسی» و «غول اقتصادی» اگر چه دارای توان تجاری بالایی هستند، اما قدرت تصمیم گیری سیاسی مستقلی از واشنگتن را ندارند. نتیچه این شرایط وجود اختلاف نظر در تعامل با ایران واحیای برجام است، در صورتی که رضوانپور تاکید دارد که تهران از ابتدا عنوان داشته خواستار مذاکره در هر سطحی و در هر موضوعی است.   

دیاکو حسینی هم ذیل براشتی مشابه با رضوانپور تاکید دارد که «هم برای اروپا و هم برای ایالات متحده هیچ گزینه مطلوبی به جز برجام وجود ندارد.» از این منظر تحلیلگر ارشد حوزه بین الملل دیدار جوزپ بورل و حسین امیرعبداللهیان بر سر برجام در حاشیه نشست بغداد 2 در امان را موید این گزاره می داند، اما در عین حال تداوم اختلافات پادمانی، تضمین های مد نظر تهران، ارسال پهپاد به روسیه و تحولات سه ماه اخیر در داخل کشور را از جمله موانع بر سر ازسرگیری مذاکرات هسته ای می داند.

در نتیجه حسینی زمانی بستر برای آغاز گفت و گوهای احیای برجام را مساعد می بیند که اختلافات پادمانی حل شود، فشار افکار عمومی  جهانی در خصوص موضوع حقوق بشر بر دولت های اروپایی و آمریکا کاهش یاید، اعتراضات در ایران فروکش کند و تهران بتواند به مناقشه ارسال پهپاد هم رسیدگی نماید، اما در کل این کارشناس سیاست خارجی دیدار امیرعبداللهیان و بورل در امان برای احیای برجام را با وجود مشکلات یاد شده و نمایش اراده دو طرف بر سر آغاز مذاکرت را مثبت ارزیابی می کند. با اینحال حسینی به «شرق» می گوید که این نشست لزوما به معنی آن نیست که می توان شاهد ازسرگیری مذاکرات و احیای برجام بود.        

نگاه وارونه

نگاه یک سویه، تک بُعدی و صرف به تحولات حوزه برجام بدون درنظر گرفتن شرایط داخلی کشور به خصوص از 25 شهریور و ورق خوردن صفحه تازه ای در تحولات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، معیشتی، امنیتی و به ویژه دیپلماتیک کشور به همراه برجسته شدن موضوع حقوق بشر در ایران به موازات مسئله ارسال پهپاد به روسیه و جنگ اوکراین عملا خروجی غلطی را به دست مخاطب در این چند روز داده است، تا جایی که توییت سه شنبه جوزپ بورل بعد از دیدار با امیرعبداللهیان در حاشیه نشست بغداد 2 در امان هم با تحریف محتوایی انتقال داده شد، در صورتی که مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا نیز هر گونه تلاشی برای ازسرگیری مذاکرات هسته ای و احیای برجام را به دو موضوع حقوق بشر و جنگ اوکراین گره زد.

البته شاید در یک سناریو به عمد سعی شده است با مثبت جلوه دادن شرایط در حوزه دیپلماسی، نوعی خبر درمانی برای کنترل بازار ارز، سکه و ... در دستور کار قرار گیرد، اما همان گونه که مشاهد شد بازار هم واکنش مثبتی به این خبر درمانی ها نداشت و عملا به این یقین رسیده است که در بن بست کنونی و تا اطلاع ثانوی مذاکره ای در کار نیست و حتی آغاز مذاکره هم به معنای حصول توافق نیست.

البته ابن گزاره به معنای اعلام ذمرگ برجام بسته شدن کامل درهای دیپلماسی نیست چرا که برای هیچ طرفی از ایران گرفته تا ایالات متحده، اروپا و ... گزینه دیگری وجود ندارد. لذا اگر چه مذرکاه وبرجامی در کار نیست، اما کسی هم جرات اعلام مرگ توافق هسته ای و خروج همیشگی از مذاکرات را ندارد. به هر حال اتخاذ این سیاست برای واشنگتن و قاره سبز که با جنگ اوکراین و چالش های دیگری مواجه است به معنای آن خواهد بود که پرونده هسته ای از بحران سیاسی به بحران امنیت تغییر فاز می دهد و در آن سو تهران هم به واسطه انبوه مشکلات، توان و تمایلی برای تشدید بحران ندارد.

هر چند که در این میان از مواضع اسماعیل کوثری برای کاهش روابط ایران با تروئیکای اروپایی گرفته تا حمله علی خضریان (از جبهه پایداری) به حسین امیرعبداللیهان، پیداست که برخی چهره ها و جریان ها گزینه «تشدید تخاصم و تنش» را سناریویی مطلوب برای تامین منافع حزبی و شخصی خود می دانند.

حال باید دید که دوگانگی داخلی تا چه حد مانع جدی خواهد بود؟ دیاکو حسینی در ادامه گپ و گفتش با «شرق» تاکید دارد که «موضوعات مهم و استرتژیک در حوزه سیاست خارجی به خصوص برجام در سطوحی پیچیده تر و بالاتر از دولت ها در ایران پی گرفته می شوند، البته که دولت های در پیبرد و نحوه اجرای آن سیاست های به سهم خود نقش دارند، اما عامل تعیین کننده و تمام کننده نیستند.»

از این منظر تحلیلگر ارشد حوزه سیاست خارجی اعتقاد دارد که با وجود برخی کارشکنی های داخلی و شنیدن مواضع مخرب، اما در سطوح عالی نظام تصمیم نهایی بر این است که مذاکرات پیش برود و توافق حاصل شود. با این برآورد، دیاکو حسینی ارزیابی صدردصدی از حملات و هجمه های سیاسی داخلی ندارد به مذاکرات اخیر ندارد و موضع گیری قطعی را به آینده تحولات منوط می کند. علیرغم این نکته تحلیلگر مسائل بین الملل کماکان تاکید دارد که جمهوری اسلامی در تصمیم نهایی خود «توافق» را یک مسیر درست می داند، اما توافقی که بیشترین فرصت و امتیاز را برای کشور و کمترین هزینه را برای منافع ما داشته باشد.  

در تداوم آنچه حسینی عنوان داشت،علی رضوانپور اعتقاد دارد که باید تهران به سمت ایجاد موازنه سیاسی درست  و عقلانی بین شرق و غرب گام بردارد. چرا که در این صورت خواهد بد که ایران می تواند تمامی منافع ذیل احیای برجام را برای خود محقق کنند.

در این رابطه تحلیلگر ارشد حوزه اروپا به شرق می گوید که تهران باید برنامه روشن، جامع و درستی برای احیای برجام و مذاکرات هسته ای به خصوص با قاره سبز داشته باشد، چون از دید این استاد دانشگاه بدون وجود برنامه نمی توان از بهبود روابط سخن گفت. رضوانپور در ادامه تحلیلش بر این نکته کلیدی دست می گذارد که «باید پذیرفت برجام پیوند مستقیم و چگونگی ارتباط تهران با غرب را تعیین می کند. در نتیجه اعلام برخی مواضع داخلی در ایران برای قطع یا کاهش روابط با اروپا به سود هیچ طرفی به ویژه تهران نخواهد بود.»

این استاد دانشگاه هدایت مسیر سیاست خارجی ایران توسط برخی جریان ها و جناح ها به سمت قطع روابط و نهایتا «انزوا» را به هیچ وجه عقلانی نمی داند، لذا رضوانپور گپ و گفتش با «شرق» را با تاکید بر این نکته به پایان می رساند که «ایران با نگاهی به سه اصل حکمت، مصلحت و عزت و توجه به منویات رهبری باید سیاست موازنه دیپلماتیک و استفاده از ظرفیت های کشورهای شرق و غرب را پیش ببرد.»