سال تصمیمات سخت؛ یا «نه بزرگ» یا «بله بزرگ»

دیپلماسی ایرانی: با وجود آنکه هنوز هم سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران تحت الشعاع حوادث و اعتراضات سه ماه گذشته و موضوع حقوق بشر قرار دارد و به دنبال آن مذاکرات هسته ای برای احیای برجام عملاً به حاشیه رفته است و همچنین با اقدام شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در صدور قطع نامه ای جدید علیه ایران و به دنبال آن واکنش تهران برای غنی سازی ۶۰ درصدی در مجتمع فردو و لاینحل ماندن اختلافات پادمانی تهران و آژانس این گزاره بیش از گذشته تقویت پیدا کرده است که در کوتاه مدت و حتی در میان مدت، فضا و بستر برای ازسرگیری گفت وگوهای هسته ای به خصوص بین جمهوری اسلامی ایران با کشورهای اروپایی و آمریکا میسر نیست.

در چنین شرایطی، هم مقامات تهران و هم قاره سبز طی چند روز گذشته دوباره به مذاکرات هسته‌ای پردخته‌اند و «احیای برجام» دوباره به ادبیات این افراد بازگشته است. در همین راستا وزیر امور خارجه ایران و مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در گفت‌وگوی تلفنی آخرین وضعیت روند مذاکره احیای برجام و همکاری ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را مورد تبادل نظر قرار دادند و پیرامون آن مواضع خود را مطرح کرند. جوزپ بورل طی این گفت وگوی تلفنی با اشاره به تلاش‌هایش جهت بازگشت همه طرف ها به تعهدات توافق شده در وین تاکید کرد که کماکان به تلاش و ارتباطات جهت رسیدن به توافق ادامه می‌دهد. پیش تر هم  میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در مذاکرات هسته ای وین در صفحه توئیتر خود از دیدار علی باقری کنی با سرگئی ‌ریابکوف در مسکو خبر داد.

آن طور که اولیانوف نوشته است: «معاونان وزیران امور خارجه روسیه و ایران، سرگئی ریابکوف و علی باقری کنی امروز (جمعه) در مسکو دیدار کردند تا دورنمای اجرای کامل برجام را بررسی کنند.» افزون بر این گفته ها، رافائل گروسی هم روز جمعه با یک ادبیات مثبت تصریح کرد که روابط ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی باید به مسیر قبلی خود بازگردد.

به گزارش رویترز، رافائل گروسی، مدیرکل کنفرانسی خبری بین‌المللی انرژی اتمی اتمی روز جمعه در اظهاراتی گفت: «ما با ایران بر سر تعهداتش به آژانس اتمی چشم در چشم نیستیم. ما باید روابط‌مان را به مسیر خود بازگردانیم.» وی عنوان کرد: «همچنان امیداوار هستیم که تهران توضیخاتی درخصوص پیدایش ذرات اورانیوم در سه سایت اعلام نشده ارائه دهد.» البته گروسی درخصوص گفت‌وگو با تهران هم اذعان کرد: «به نظر می‌رسد که این گفت‌وگوها در حال حاضر شتاب لازم برای بازگشت به زندگی را نداشته باشد.» مدیرکل آژانس اتمی در ادامه درخصوص اعلامیه ایران درخصوص غنی‌سازی ۶۰ درصدی اورانیوم در سایت هسته‌ای فردو ابراز نگرانی کرد.

وی عنوان داشت: «ایران به اطلاع ما رساند که قصد سه برابر کردن غنی‌سازی ۶۰ درصدی اورانیوم را دارد. این معمولی نیست. این مسئله با عواقبی همراه است. این به ایران مخزنی از مواد هسته‌ای می‌شود که نمی‌توان نایده گرفت که ممکن است استفاده دیگربی داشته باشند. ما باید به آنجا برویم و راستی‌آزمایی انجام دهیم.» 

ولی قبل تر از این موضع گیری آژانس و مقامات اروپایی و تهران، این روس ها بود که به خصوص بعد از صدور قطع نامه شورای حکام به نحوی احیای برجام و مذاکرات هسته ای را به ادبیات دیپلماتیک خود بازگردانده بودند. در این رابطه معاون وزیر خارجه روسیه در سخنانی نسبت به احیای سریع توافق بر سر احیای برجام ابراز امیدورای کرد. به گزارش خبرگزاری آناتولی،‌ سرگئی ریابکوف،‌ معاون وزیر خارجه روسیه روز سه‌شنبه هفته گذشته در خصوص توافق هسته‌ای ایران، به خبرنگاران گفت که، به دلیل صدور قطع نامه به نفع غرب از سوی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به اتهام عدم شفافیت از سوی ایران، سرنوشت توافق «به یک تار مو بند است.» وی در ادامه عنوان کرد که مسکو امیدوار است درصورت وجود اراده توسط همه طرفین، توافق سریع احیاء شود. پیش تر از ریابکوف، این نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی در وین بود که 4 آذر/ 25 نوامبر در مصاحبه ای از تکمیل ماراتن مذارکرات هسته ای گفت.

البته میخائیل اولیانوف با نابهنگام تلقی کردن قطع نامه اخیر شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی علیه ایران، بیان داشت که این اقدام «حداقل موقتا» روند مذاکرات وین را تضعیف می‌کند. به گزارش خبرگزاری ریانووستی، میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی در وین در بخشی از گفت‌وگو با این خبرگزاری با انتقاد از قطع نامه اخیر شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی علیه ایران خاطر نشان کرد: «ماه‌هاست که در مذاکرات احیای برجام در وین اتفاقی نیفتاده است و این عمدتا به خاطر انتخابات میان‌دوره‌ای آمریکاست. اولیانوف در ادامه گفت: «با توجه به این که انتخابات به پایان رسیده، وقت آن است دوباره گرد هم بیاییم و ماراتن مذاکره را کامل کنیم، تمامی شرایط برای این کار فراهم است.» او افزود: «رویکرد ایران سازنده است و مذاکره‌کنندگان غربی هم این را می‌دانند اما به جای نهایی کردن توافق، قطع نامه‌ای را ارائه می‌کنند که حتما یا حداقل موقتا روند مذاکرات وین را تضعیف می‌کند.» اولیانوف در همین راستا بیان داشت: «نکته‌ متناقض این است که این قطع نامه با حمایت چهار کشور غربی مذاکرات احیای توافق هسته‌ای انجام شد، از جمله آمریکا که در گذشته رویکرد کمی مسئولانه‌تری نسبت به اروپایی‌ها نشان داده بود.»

این دیپلمات روس با انتقاد از رویکرد تروئیکای اروپا در این باره گفت: «تروئیکای اروپا به دلایلی به این قطعنامه‌ها متکی است، اگرچه تجربه نشان داده است که غیرسازنده هستند.» البته اولیانوف 2 آذر/ 23 نوامبر در واکنش به آغاز غنی‌سازی ۶۰ درصدی اورانیوم در سایت فردو، آن را پاسخی قابل‌پیش‌بینی به تلاش آمریکا و تروئیکای اروپا در شورای حکام جهت افزایش تنش‌ها پیرامون مسئله هسته‌ای ایران تلقی کرد. نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی در وین در واکنش به بیانیه تروئیکای اروپا در پی آغاز غنی‌سازی ایران در سایت فردو در صفحه توییترش نوشت: «تروئیکای اروپا ایران را به خاطر تصمیمش برای افزایش فعالیت‌های غنی‌سازی‌اش انتقاد کرد. آن‌ها نقش خودشان در این تحولات را فراموش کرده‌اند.» اولیانوف در ادامه نوشت: «تصمیم تهران پاسخی قابل‌پیش‌بینی به تلاش تروئیکای اروپا و آمریکا برای افزایش تنش‌ها در هفته گذشته در شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است.» با این همه روسیه ضمن حمایت از پاسخ تهران در برابر قطع نامه شورای حکام خواستار حصول توافق و احیای برجام است.

در همین راستا اولیانوفِ همیشه دست به توئیت پنج شنبه نیز از دیدار هیات روس با دیپلمات‌های ایرانی و چینی در وین خبر داد. این دیپلمات در توئیترش نوشت: «هیأت‌های دائمی چین، ایران و روسیه رایزنی‌های سه‌جانبه سازنده‌ای را در مورد موضوعات مورد علاقه و مشترک داشتند.» هر چند اولیانوف اشاره مستقیمی به برجام و مذاکرات هسته ای نداشت، اما حدسش کار چندان سختی نیست یکی از موضوعات این نشست سه جانبه در وین به همین مسئله (مذاکرات هسته ای و احیای برجام) اختصاص داشته باشد.

در گزارش پنج شنبه گذشته روزنامه «شرق» پیرامون چرایی اتخاذ این ادبیات و نیم نگاه مسکو برای احیای برجام، تحلیلگران موضع گیری های کسانی چون اولیانوف و ریابکوف را چندان جدی ندانستند و آن را در سه سناریوی «لفاظی و بلوف دیپلماتیک روسیه»، «دروغ و ریاکاری سیاسی کرملین» و «نگرانی روسیه برای رسیدن ایران به نقطه گریز هسته ای» به بوته تحلیل بردند. حال در ادامه باید دید که آیا برخی موضع گیری های اخیر مقامات ایرانی، اروپایی و آژانس هم مانند روس ها چندان جدی نیست و عملا مذاکرات احیای برجام تا اطلاع ثانوی از دستور کار سیاست خارجی طرفین خارج است یا خیر؟

این سوالی است که مهدی مطهرنیا پاسخش را به شکل صریحی عنوان می دهد و بر این باور است که به هیچ عنوان فضای کنونی در سیاست خارجی بعد از اعتراضات ۳ ماه گذشته برای از سرگیری مذاکرات هسته‌ای و حصول توافق مهیا نیست. این تحلیلگر ارشد مسائل بین الملل در گفت وگویی که با «شرق» دارد، می گوید: «وضعیت سیاست خارجی با تمرکز بر روابط ایران با اروپا و نیز ایالات متحده آمریکا اکنون به قدری بغرنج، پیچیده، حساس و به نقطه شبه بن بست رسیده است که فعلاً مذاکرات وین برای احیای برجام در اولویت های چندم قرار دارد.»

از این رهیافت، مطهرنیا ادعاهای اخیر همه طرفین از روسیه، ایران و چین گرفته تا مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و ... پیرامون برجام را چندان مهم و تعیین کننده نمی داند. چرا که این پژوهشگر حوزه سیاست خارجی اذعان دارد: «اولویت سیاست خارجی ایران باید روی مسئله حقوق بشر تمرکز پیدا کند تا با رفع این چالش بتوان بستر را برای تعدیل فشارها، تنش ها و بحران ها علیه سیاست خارجی جمهوری اسلامی فراهم آورد.» موضوعی که اگر به شکل فوری تصمیمی دقیق و هوشمندانه پیرامون آن گرفته نشود به باور این استاد دانشگاه می تواند یک بحران تمام عیار را برای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران را رقم بزند.

عدم توانایی لازم

این آینده پژوه در ادامه تحلیلی که برای روزنامه «شرق» دارد روی مسئله مهم دیگر یعنی «عدم توانایی دولت سیزدهم و به ویژه تیم سیاست خارجی این دولت» دست می گذارد و تصریح می کند: «اکنون کشور با بحران های چند لایه در موضوعات مختلف مواجه است و مجرب ترین تیم سیاست خارجی هم به سختی می تواند از این بحران خارج شود. در این وضعیت عدم توانایی دولت رئیسی و حضور افرادی چون امیرعبداللهیان و باقری کنی در بدنه سیاست خارجی عملاً بحران را عمیق تر کرده است.» چرا که مطهرنیا یادآور می شود این افراد، نه توان، نه دانش و نه پتانسیل شناخت، تبیین، توصیف وقایع و وضعیت کنونی سیاست خارجی و تجویز راه حلی برای تعدیل فشارها و خروج از بن بست را ندارند.

به همین دلیل این تحلیلگر ارشد حوزه بین الملل خواستار پوست اندازی در بدنه سیاست خارجی برای اتخاذ مسیری درست، عقلانی و موثر و نهایتا بحرانی تر نشدن شرایط کشور است. هر چند که وی با نگاهی به اقتضائات کشور اعتراف می کند هیچ اتفاقی در این حوزه روی نخواهد داد و سیاست خارجی کشور در همان مسیری خواهد بود که طی یک سال و نیم گذشته رفته و ما را به اینجا کشانده است. 

با این آسیب شناسی، مهدی مطهرنیا در ادامه خوانش خود از سیاست خارجی ایران معتقد است که با نگاهی جامع و مانع باید زمینه های حل و فصل همه بسترهای تنش را به گونه ای فراهم آورد که در عین حفظ عزت کشور بتوان با شفافیت گسل میان تهران با جامعه بین الملل را ترمیم کرد. این تصمیم بزرگ اکنون باید از سوی نظام جمهوری اسلامی گرفته شود، یا نه بزرگ و یا بله بزرگ. البته این استاد دانشگاه در آن سو به تغییر گفتمان سیاست خارجی دولت بایدن و اروپایی ها بعد از مرگ مهسا امینی و آغاز اعتراضات طی سه ماه اخیر در کشور هم انگشت می گذارد و پیرو آن بر این باور است که شرایط کنونی در «فضای ملتهبی» میل می‌کند که عملاً تحت‌الشعاع تحولات داخلی در ایران است.

آنگونه که این کارشناس مسائل بین الملل فضای ملتهب فعلی را تبیین می کند باید نوک پیکان دیپلماسی به سمت موضوع حقوق بشر و حل این معضل بازگردد. چون مهطرنیا حساسیت افکار عمومی جهانی نسبت به حوادث کشور را پارامتری موثر قلمداد می کند که سبب شده است حتی مقامات اروپایی‌ و آمریکا نتوانند برجام را به اولویت سیاست خارجی شان در روابط خود با ایران بازگردانند. 

یا توجه به انچه که مطرح شد، این استاد داشنگاه نیم نگاه به کلیدواپه تصمیم گیری دارد. چون مطهرنیا تاکید دارد: «یقینا درباره شرایطی که اکنون صحنه بین الملل در آن به سر می برد می توان گفت که بحران میان ایران و غرب پس از آغاز اعتراضات یه سمتی پیش رفته است که باید در نهایت شاهد یک یک تصمیم گیری بود. چرا که در طول این سال ها این بحران های سیاست خارجی با پیامدها و پژواک های گوناگونی برای طرفین و حتی صحنه بین الملل در پی داشته اکنون به صورت یک تنش مزمن دیپلماتیک خود را نشان داده است. تنشی که اکنون به یک مسئله مهم در عرصه بین الملل بدل شده است.»

به همین واسطه مطهرنیا سال جاری و ماه های باقی مانده را «سال گرفتن یک تصمیم بزرگ» می داند؛ حال این که این تصمیم «بله بزرگ» یا «نه بزرگ» باشد باید منتظر تحولات آتی بود. البته که فعلا کشور با این شرایط توان تقبل تبعات «نه بزرگ» را ندارد. ولی نکته مهم آنجا است که این آینده پژوه عرصه تصمیم گیری سیاسی در کشور دارای پیچیدگی خاصی می بیند. چون به زعم وی در داخل ایران «مراکز رسمی، غیررسمی و کانون های آشکار و پنهان تصمیم گیری متعددی» وجود دارند که سبب شده تا به اکنون این بحران تداوم تشدید پیدا کند.

به بیان دیگر مطهرنیا ساختار سیاسی کشور دارای ویژگی های خاصی قلمداد می کند که سبب شده تا شرایط روز به روز پیچیده تر از قبل شود. برای توصیف دقیق تر ویژگی های خاص داخلی، این تحلیلگر ارشد حوه بین الملل خاطر نشان می کند: «ما در تهران با حکومت تئوکراتیکی روبه روییم که مدعی دموکراسی و نوعی از مردم سالاری دینی مخصوص به خود است. همین مسئله هم سبب شده تا ایران در زمینه دیپلماسی و سیاست خارجی بسیار ایدئولوژی زده عمل کند.» اما استاد دانشگاه این ایدئولوژی زدگی را به قدری پررنگ می داند که ستون فقرات حکومت جدید دینی بعد از انقلاب در مبارزه و تقابل با آمریکا بنا شد، لذا هر گاه که بستر مذاکره با آمریکا پدیدار شده این نکته مطرح شد که روح و ذات انقلاب در معرض خطر و نابودی قرار دارد.

اولویت سه گانه

در این میان کارشناس مسائل بین الملل بُعد جدیدی را به تحلیل خود اضافه می‌کند و در این راستا اعتقاد دارد که اگرچه اولویت سیاست خارجی ایران در روابط با اروپا و آمریکا به مسئله اعتراضات و حقوق بشر باز می گردد و تا زمانی که این موضوع به نقطه قابل اتکایی نرسد نمی تواند سایه خود را از سیاست خارجی ایران و دیگر موضوعات کلیدی مانند برجام بردارد، اما در عین حال مطهرنیا این واقعیت را هم یادآور می شود که مقوله مذاکرات وین و احیای برجام متفاوت از اقتضائات پرونده فعالیت‌های هسته‌ای ایران است.

برای تشریح هرچه بهتر مسئله، این آینده پژوه به سه موضوع حقوق بشر، ارسال پهپاد و پرونده هسته‌ای ایران به خصوص بعد از صدور قطع نامه شورای حکام اشاره دارد و در این رابطه این نکته را به عنوان یک واقعیت انکار ناپذیر قلمداد می‌کند که اگر تهران به دنبال آن است که برای تقابل با اروپا و آمریکا در دیگر موضوعات از حقوق بر گرفته تا پهپاد از اهرم پرونده فعالیت‌های هسته‌ای استفاده کند می تواند بحران کنونی را پررنگ تر و عمیق تر نماید.

با چنین نگاهی که مطهرنیا به بحران سیاست خارجی کشور دارد، وی بر این باور است که به موازات «حل چالش حقوق بشری و سر و سامان دادن به مسئله اعتراضات»، تهران باید دو مسئله دیگر یعنی «حل اختلافات پادمانی» و نیز موضوع «ارسال پهپاد به روسیه» را هم مدیریت کند. اگر این سه موضوع در کنار هم حل و فصل نشوند و فضا از شرایطی که به باور این استاد دانشگاه اکنون «شرایط قرمز» است به «شرایط زرد» برسد آن زمان می توان احتمال داد که بستر برای ازسرگیری مذاکرات هسته ای فراهم شود. با اینحال مطهرنیا حتی فراهم شدن بستر و فضا برای آغاز گفت وگوهای هسته‌ای را هم دالی بر حصول صددرصدی توافق نمی داند./شرق