نگرانی های قابل توجه ایالات متحده در زمینه تامین پایدار عناصر نادر خاکی

نویسنده: مسعود نوری کارشناس ارشد حقوق بین الملل و محیط زیست

دیپلماسی ایرانی: 

شناخت عناصر نادر خاکی:

استفاده از عناصر خاکی بطور قابل ملاحظه‌ای در دهه‌های گذشته رشد کرده و در حال حاضر یک بخش مهم از مواد مصرفی در خودروهای الکتریکی و هیبریدی، توربین‌های بادی، موبایل، رایانه‌های شخصی و تبلت، تلویزیون، و بسیاری از نوآوری‌های دیگر را در برگرفته است. عناصر نادر خاکی در طبیعت به صورت فلز یافت نمی‌شوند و این عناصر در ۲۰۰ کانی معدنی یافت می‌شوند که تنها سهم ناچیزی از این کانی‌ها در جهت تولید فلزات نادر خاکی قابل استخراج هستند. باسنتازیت، مونازیت، زنوتیم، فلوسریت، جزء اصلی‌ترین مواد معدنی عناصر نادر خاکی صنعتی هستند. در تمامی نقاط جهان، ساخت و بهره برداری از صنعت نظامی و سیستم های تسلیحاتی، باتری های وسایل نقلیه الکتریکی، ماهواره ها و توربین های بادی و بسیاری از صنایع هایتک به شدت به تامین مواد معدنی موسوم به عناصر نادر خاکی  وابسته است. برای مثال ساخت یک فروند هواپیمای جنگنده F-35A حداقل به 920 پوند عنصر نادر خاکی نیاز دارد.

بازیگران عمده بازار جهانی عناصر نادر خاکی:

چین: بر مبنای مطالعات نقشه برداری زمین‌شناسی آمریکا، مخازن تولید اکسیدهای فلزات نادر خاکی در حدود 120 میلیون تن در سال 2017 گزارش شده است. چین یکی از بزرگترین دارندگان منابع اکسید فلزات نادر خاکی با میزان 44 میلیون تن در سال می باشد.  چین بیش از 80 درصد از عرضه عناصر نادر خاکی و بیش از 66 درصد از تقاضای جهانی در سال 2017 را به‌خود اختصاص داده است.

استرالیا: بعد از چین، بزرگ‌ترین تولیدکننده عناصر نادر خاکی، شرکت استرالیایی لیناس  است. این شرکت سالانه بیش از 5 هزار تن عناصر نادر خاکی را از معدن وِلد استخراج می‌کند. بیشترین میزان محصول تولیدی این شرکت توسط شرکت‌های ژاپنی خریداری می‌شود. شرکت‌های این کشور علاقه زیادی برای تغییر بازار خود از چین و رو آوردن به سمت سایر بازارها  نشان می‌دهند.

روسیه: میزان ذخایر شناخته شده روسیه بالغ بر 26.9 میلیون تن است که تقریباً 10٪ از ذخایر عناصر نادر را تشکیل می دهد. رقم واقعی ممکن است به مراتب بزرگتر باشد زیرا سرزمین های وسیع در سیبری هنوز کاوش نشده اند و ممکن است حاوی ذخایری باشند که هنوز کشف نشده اند. در سال 2019، آژانس زمین شناسی دولتی روسیه 40 کانسار جدید مواد معدنی را در این کشور کشف کرد که از این تعداد چند مورد به عنوان ذخایر عناصر نادر خاکی طبقه بندی شدند.

از ژانویه 2020 پارلمان روسیه با کاهش مالیات بر استخراج منابع معدنی از %8 به 4.8% ، مشوق های قوی برای توسعه صنعت عناصر نادر خاکی داده است. در سال 2020 ، عناصر نادر خاکی به عنوان ذخایر دارای اهمیت استراتژیک شناخته شدند و در 22 ژوئن، ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه، فرمانی را صادر کرد که اشتراک اطلاعات در مورد ذخایر و تولید عناصر نادر را منع کرده و تمام داده های مربوط به تولید عناصر نادر طبقه بندی شده است. 

هند: سهم هند از استخراج عناصر نادر در سال 2016 و نیز 2017 یک هزار و 500 تن بوده است. حجم تولیدات هند در دو سال اخیر تغییری نکرده است.

برزیل: تولیدات عناصر نادر خود را در سال 2017  نسبت به سال 2016 به میزان 200 تن کاهش داد. سهم تولیدات برزیل در سال 2017 چیزی حدود 2 هزار تن گزارش شد و میزان تولید عناصر نادر برای برزیل در سال 2015 چیزی حدود 800 هزار تن بوده، یعنی این کشور افزایش بیش از دو برابری را در دو سال اخیر در تولید عناصر نادر خاکی به همراه داشته است.

مالزی: یکی از بزرگ‌ترین پالایشگاه‌های عناصر نادر در جهان را در اختیار دارد و تولید این کشور در سال 2015 از 500 تن به 220 تن در سال 2016 کاهش یافته و در ادامه نیز در سال 2017  به 100 تن تنزل پیدا کرده است. 

وابستگی های ایالات متحده به عناصر نادر خاکی:

معادن عناصر نادر خاکی در آمریکا که قبلا متعلق به شرکت مولی‌کورپ  بودند، در تابستان سال 2017 توسط کنسرسیومی از شرکت‌های مختلف خریداری شد.

در ژوئن 2019، وزارت بازرگانی آمریکا گزارش قابل توجهی  در زمینه وابستگی آمریکا به چین در زمینه مواد معدنی حیاتی منتشر کرد. این گزارش نشان داد که چین تامین کننده عمده یا غالب بسیاری از 35 ماده معدنی مورد بررسی قرار گرفته، می باشد. به عنوان مثال، در سال 2017 ، همه واردات اسکاندیم (مورد استفاده در لیزرها و پیل های سوختی اکسید جامد) و 74 درصد بیسموت (مورد استفاده در داروسازی و ساخت نیمه هادی)  امریکا از چین آمده است. این وابستگی به چین نگران کننده است چراکه  ایالات متحده توانایی پردازش این مواد معدنی را ندارد. گزارش نشان داد که ایالات متحده به واردات 14 مورد از 35 ماده معدنی مورد بررسی وابستگی کامل دارد. عدم دسترسی به موقع به 16 مورد از 35 ماده "در حال حاضر باعث ایجاد تاخیر در تولید سیستمی برای  نوعی سلاح قابل توجه در وزارت دفاع" شده است.

در دهه 80 میلادی، ایالات متحده  بزرگترین تولید کننده  عناصر نادر  خاکی در جهان بود اما برنامه ریزان استراتژیک چین  اهمیت آنها را به عنوان ورودی تکنولوژی مدرن درک کردند. 

با توجه به سابقه چین در استفاده از عناصر نادر خاکی به عنوان سلاحی علیه دشمنان، وابستگی آمریکا به چین موضوع مورد نگرانی و خطرناک است. در سال 2010 ، چین به خاطر اختلاف ماهیگیری، صادرات عناصر نادر  به ژاپن را متوقف کرد و باعث افزایش قیمت ها شد. در پی منازعات تجاری اخیر پکن-واشنگتن، چین به توقف صادرات عناصر نادر به آمریکا تهدید کرد.

در سال های اخیر، ایالات متحده تمامی ابزارهای سیاسی و اقتصادی خود را برای برنامه ریزی راهبردی و سرمایه گذاری با هدف تامین دائمی و مطمئن این عناصر  به کار گرفته، به ویژه از زمانی که چین اقدامات کنترلی سختگیرانه در زمینه صادرات عناصر نادر خاکی بکار گرفته است.  

وزارت دفاع یکی از حامیان سرمایه گذاری جدی در صنعت تامین عناصر نادر خاکی است و در چند سال گذشته برای تقویت تولید داخلی عناصر نادر، فعالانه عمل کرده است. این اقدامات شامل قراردادهای جدید با معادن حاوی عناصر نادر خاکی و تولید عناصر نادر خاکی در تاسیسات مستقر در کالیفرنیا، نبراسکا و تگزاس است. همچنین، آژانس تدارکات دفاعی وابسته به وزارت دفاع امریکا، با هدف حفظ و ارتقاء ذخایر راهبردی خود، اقدام به ساخت و تکمیل ذخیره اضطراری 42 کالای راهبردی من جمله عناصر نادر خاکی به ارزش 1.1 میلیارد دلار در شش مکان در سراسر ایالات متحده کرده است. 

بدنبال روی کار آمدن جو بایدن در ایالات متحده و بازگشت این کشور به موافقتنامه تغییرات آب و هوایی 2015 پاریس و امیدواری به توسعه وسایل نقلیه الکتریکی و انرژی های تجدیدپذیر و اجرای قانون سبز، اهمیت زنجیره تأمین عناصر نادر خاکی بار دیگر در کانون توجهات در ایالات متحده قرار گرفت. این اهمیت همزمان با برخی پیش بینی هاست که براساس آن ها، مقادیر لیتیوم، کبالت، گرافن، ایندیوم و سایر مواد معدنی حیاتی مورد نیاز فقط برای فناوری های  با کربن پایین از 100 به 1000 درصد در سال 2050 افزایش یابد.  چنین پیش بینی هایی وقتی همراه با نیازهای نظامی، صنعتی و کاهش استخراج معادن در ایالات متحده همراه می شود، می تواند به معضلی جدی برای امنیت ملی آمریکا تبدیل شود. ضمنا افزایش تقاضای جهانی برای اکسیدهای عناصر نادر خاکی تا سال 2025 نیز ارزش بازار این محصولات را به بیش از 6 میلیارد دلار خواهد رساند.

ابتکارات ایالات متحده برای کاهش وابستگی به چین در زمینه عناصر نادر خاکی:

•    برنامه 100 روزه بایدن پیرامون زنجیره های تامین مواد معدنی مهم. برنامه مذکور یکی از مهمترین اقدامات دولت جدید آمریکا برای کاهش وابستگی به چین می باشد.  گسترش بازیافت و استفاده مجدد از مواد معدنی حیاتی می تواند سبب افزایش پایداری و دسترسی بیشتر به مواد معدنی برای استفاده در ایالات متحده شود. یکی از راه های تشویق برنامه های بازیافت، تغییر مسئولیت از مدیران پسمانداری به تولیدکنندگان مانند اپل و سامسونگ است.

•    تنظیم توافق نامه های بین المللی بر مبنای معدن کاری مسئولانه.  یعنی انعقاد قرارداد برای دسترسی به منابع پایدار و دائمی و پذیرش مسئولیت تامین دائمی عناصر نادر خاکی از سوی معادن.

•    گسترش عملیات اکتشافات مواد معدنی در سراسر آمریکا و کشورهای همسو. آغاز استخراج لیتیوم در صحرای کالیفرنیا و همچنین پروژه های عناصر نادر خاکی در کلرادو و نوادا با همین هدف می باشد.

•    برگزاری نشست رهبران 4 کشور برای مقابله با سلطه چین بر بازار بین المللی عناصر نادر .
در 16 ژانویه، جزئیات همکاری جدید بین چهار کشور ژاپن، ایالات متحده، استرالیا و هند با هدف مشارکت در زمینه عناصر نادر خاکی و قطع وابستگی به چین فاش شد. چهار کشور مذکور در 18 دسامبر سال گذشته از طریق ویدئو کنفرانس و در سطح رهبران در مورد زنجیره تأمین عناصر نادر بحث نموده و انتظار می¬رود این موضوع در دستور کار نشست سالانه وزرای خارجه 4 کشور باشد.
•    ممنوعیت خرید اجناس حاوی عناصر نادر خاکی و مواد معدنی استخراج یا پردازش شده در چین.