بلندپروازی‌های امارات متحده عربی در مسیر توسعه صنایع نظامی

نویسنده: سید حامد حسینی دانشجوی دکترای روابط بین الملل

دیپلماسی ایرانی: برگزاری نمایشگاه‌های بین‌المللی در امور فروش سلاح و تجهیزات نظامی همچون IDEX 2021 و NAVDEX 2021 که بزرگ‌ترین نمایشگاه صنایع اسلحه سازی در خاورمیانه محسوب می شود و هر دو سال یک بار در ابوظبی برگزار می شود، هدف دفاعی-صنعتی امارات متحده عربی را بیشتر برجسته می‌کند. در روز افتتاحیه نمایشگاه، نیروهای مسلح امارات متحده عربی 19 قرارداد دفاعی به ارزش یک میلیارد و سیصد میلیون دلار امضا کردند که قسمت عمده آن به شرکت‌های داخلی اختصاص داشت. در دومین روز از برگزاری نمایشگاه، امارات قراردادی با شرکت سوئدی صنایع دفاعی و هواپیماسازی (SAAB) امضا کرد. امارات با آفریقای جنوبی برای خرید پهپاد و همچنین با صربستان برای خرید توپخانه قراردادهایی به امضاء رساند. همچنین توافق‌نامه‌ای برای خرید سامانه پاتریوت نیز منعقد شد. نمایشگاه از 21-25 فوریه 2021 و با حضور یک هزار و ۱۱۲ شرکت از ۵۹ کشور برگزار شد. در این مدت، شرکت‌های سازنده تجهیزات نظامی از سراسر دنیا همچون ایالات¬متحده، روسیه، چین، آلمان و کره جنوبی آخرین دستاوردها، تولیدات و تخصص‌های مختلف نظامی خود در زمینه دفاع زمینی، دریایی و هوایی را در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دادند.

به‌طورکلی ارزش معامله‌های نظامی امارات در این نمایشگاه افزون بر 5 میلیارد دلار تخمین زده شده است. این نمایشگاه‌ها برای به تصویر کشیدن توانایی حاکمیت امارات با انتظار به نمایش گذاشتن تجهیزات تازه توسعه‌یافته و تقویت توان نظامی استفاده می‌شود. به نظر می‌رسد که دولت امارات متحده عربی به سهم خود قرار است همچنان طرح‌های بلندپروازانه خود را برای ایجاد تنوع در منابع واردات تسلیحات و ایجاد پایگاه و زیرساخت‌های دفاعی-صنعتی خود ادامه دهد. از طرفی اعتماد به ایالات‌متحده برای فروش تجهیزات دفاعی به دلیل چالش اخیر در مورد تحویل سفارش‌های امارات و اینکه آیا در آینده نیز این چالش ادامه پیدا خواهد کرد، تعدیل‌شده است. این امر باعث شده امارات متحده عربی همکاری‌های دفاعی خود را به‌سوی تنوع‌بخشی و با کشورهای فرانسه، روسیه، ایتالیا و ترکیه گسترش دهد.

بر اساس داده‌های گزارش موازنه نظامی 2021 موسسه مطالعات استراتژیک بین‌الملل، تاکنون، هزینه‌های دفاعی خاورمیانه و آفریقای شمالی در سال 2020 به 162 میلیارد دلار رسیده که حدود 8.9 درصد کل جهان و به‌طور متوسط 5.5 درصد از تولید ناخالص داخلی مربوط به خود را اختصاص داده است. هزینه‌های منطقه‌ای از سال 2014 هرسال بیش از 150 میلیارد دلار بوده اما از سال 2018 روند نزولی داشته و علت این افول تا حدود زیادی ناشی از کاهش قیمت نفت بوده که مشتریان منطقه‌ای تسلیحات را در اختصاص هزینه‌های نظامی تحت فشار قرار داده است. در همین چارچوب شش کشور شورای همکاری خلیج فارس به‌طور مداوم بین 55-60 درصد از هزینه‌های نظامی منطقه‌ای را به خود اختصاص می‌دهند و کاهش‌های اخیر عمدتا به دلیل کاهش‌های اعمال‌شده توسط عربستان سعودی است که بیشترین بودجه منطقه را دارد.

تخمین زده می‌شود که امارات متحده عربی 19.8 میلیارد دلار برای امور دفاعی در سال 2020 هزینه کرده (معادل 5.6 درصد از تولید ناخالص داخلی) که این عدد بیانگر دومین هزینه کننده بزرگ در منطقه است. بین سال‌های 2010 و 2019 تخمین زده می‌شود که بین 15 تا 16 درصد بودجه دفاعی سالانه امارات متحده عربی صرف خرید تسلیحات و تجهیزات نظامی از پیمانکاران خارجی شده باشد، اما این کشور در سال‌های اخیر این وابستگی را کاهش داده است. مطالعه چگونگی تقویت موقعیت امارات متحده عربی به‌عنوان یک تامین کننده در بخش دفاعی منطقه، بینش دیگری را در مورد چگونگی توسعه صنایع داخلی فراهم می‌کند.

بدین اعتبار، امارات متحده عربی پایه‌ریزی و برنامه‌ریزی بلندمدت صنایع دفاعی را از طریق ارتقاء سرمایه‌گذاری داخلی، سرمایه‌گذاری‌های مشترک بین‌المللی و انتقال فناوری برای تقریباً یک بازه 30 ساله انجام داده است. در نوامبر 2019، امارات متحده عربی 25 شرکت دفاعی بومی و دولتی را با درآمد 5 میلیارد دلاری در مجموعه دفاعی Edge ادغام کرد. پیش‌تر این شرکت‌ها در شرکت صنایع دفاعی امارات یا EDIC، تأسیس‌شده در دسامبر سال 2014، گروه‌بندی‌شده بودند. با پیگیری دستورالعمل توسعه صنایع دفاعی، امارات متحده عربی از طریق تلاش برای تحقیق و توسعه، بیشتر در زمینه نوآوری در فناوری‌ها سرمایه‌گذاری می‌کند. به‌عنوان نمونه می‌توان از گسترش دامنه فناوری در بخش فضایی با معرفی مرکز نوآوری دولتی محمد بن راشد یا MBRCGI در سال 2014 (درست در همان سال تأسیس EDIC) نام برد. بودجه امارات متحده عربی از سال 2016 به‌طور مداوم و حدودا 500 میلیون دلار در هر سال برای صندوق نوآوری محمد بن راشد MBRCGI اختصاص داده شده که به دنبال توسعه همکاری‌های بین بخشی و نوآورانه پایدارتر و با امکانات بیشتر است.

طی دهه گذشته، امارات متحده عربی موفق شده است شبکه‌ای از مشتریان را در کشورهای همسایه ایجاد کند. اما سوال این است که آیا امارات متحده عربی می‌تواند با استفاده از پیشرفت فن‌آوری و سنگ بنا برای آینده خود، به‌عنوان یک تامین کننده پیشرو در صنایع دفاعی ظاهر شود. صادرات تجهیزات دفاعی امارات متحده عربی تا به امروز با فناوری نسبتاً کم انجام شده و این کشور همچنان به واردات فناوری برای برجسته ماندن در میان رقبا متکی است. با امتداد و توسعه مشتریان فعلی از کویت تا لیبی و کامرون، شرکت‌های اماراتی شروع به تاسیس شعبه‌های خود به‌عنوان منبع قابل اعتماد تجهیزات دفاعی کرده‌اند. صادرات فعلی آنها عمدتا متشکل از انواع مختلف زره‌پوش مانند Panthera و Ajban است. همان‌طور که در گزارش صادرات پهپادهای مسلح Yabhon به الجزایر در سال 2018 نشان داده شده است، به نظر می‌رسد که صادرات امارات از نظر فنی پیچیده‌تر می‌شود و پایگاه مشتریان نیز احتمالاً گسترش خواهد یافت. فروش به هند، روسیه و ترکمنستان به‌احتمال‌زیاد نشانه چیزهایی است که با آرزوی تامین بازارهای پیشرفته در برابر رقبایی مانند ایالات‌متحده و چین همراه است.

همسایه بزرگ امارات، عربستان سعودی، بیش از دو برابر برای امور دفاعی (48.5 میلیارد دلار یا 7.13 درصد از تولید ناخالص داخلی در سال 2020) هزینه می‌کند اما به نظر می‌رسد با تشکیل صنایع نظامی عربستان سعودی یا SAMI در مه 2017 که از EDIC امارات الهام گرفته به دنبال آن است تا به‌عنوان بخشی از طرح چشم‌انداز 2030 برای افزایش میزان بومی‌سازی در ساخت تجهیزات دفاعی تا 50 درصد رقیبی برای امارات متحده عربی در این بخش باشد. بااین‌حال، اختلافات در ویژگی‌های هر یک وجود دارد. توسعه SAMI بیشتر به تولید سیستم‌های زمینی و هوایی متمایل است، درحالی‌که Edge با گسترش به سمت بخش فضایی، هر سه حوزه را پوشش می‌دهد. عربستان سعودی در آگوست 2017 مجموعه صنایع نظامی یا GAMI را ایجاد کرد. GAMI باوجوداینکه بر اشتغال محلی، بومی‌سازی صنعت دفاعی و مدیریت امور لجستیکی تمرکز دارد ولی تحلیلگران بر این باورند که هنوز یک گام عقب‌تر از صنایع دفاعی امارات متحده عربی است. علی‌رغم تأسیس دو نهاد دولتی برای توسعه صنایع دفاعی، عربستان سعودی همچنان بزرگ‌ترین واردکننده تجهیزات دفاعی جهان طی دهه گذشته است که تخمین زده شده 116 میلیارد دلار برای خرید تجهیزات خارجی بین سال‌های 2010 و 2019 هزینه کرده است. این هزینه معادل 24 درصد از کل هزینه‌های دفاعی عربستان سعودی در مدت مورد نظر بوده است.

در مجموع درحالی‌که سازگاری و سرعت توسعه بخش دفاعی-صنعتی امارات متحده عربی در منطقه برجسته است، این کشور هنوز هم باید بر تعدادی از موانع و محدودیت‌ها فائق آید تا به رشد سریع کمک کند. شرکت‌های مستقر در امارات متحده عربی علی‌رغم وجود ظرفیت‌های قابل‌توجه در ارتش، هنوز تجهیزات زیادی به مشتری محلی ارائه نمی‌دهند. به‌عنوان‌مثال، حملات متعدد به تانکرهای تجاری نفت در سواحل امارات در اواسط سال 2019 تولید نفت آن را در معرض خطر قرار داده و نگرانی‌های مربوط به امنیت دریایی را نشان می‌دهد. امارات متحده عربی هنوز باید پیشرفته‌ترین تجهیزات خود را به دلیل کمبود زیرساخت کافی یا ظرفیت محدود فنّاورانه وارد کند. حتی با تاسیس بزرگ‌ترین اسکله این کشور در آگوست 2016 در بندر زاید ابوظبی، نیروهای دریایی امارات هنوز نیاز به اعتماد پیمانکاران خارجی دارند. توافق‌نامه‌هایی که در انتهای دولت ترامپ برای 50 جنگنده F-35A و 18 پهپاد MQ-9B امضا شده نمونه دیگری از سطح وابستگی به خریدهای استراتژیک است. اما با وجود وابستگی‌های مداوم به واردات دفاعی، انتظار می‌رود سرمایه‌گذاری متمرکز در امارات متحده عربی در تحقیق و توسعه، تحولات کشور را به‌عنوان یک منبع تأمین‌کننده تجهیزات دفاعی تسریع کند. علاوه بر این، ادامه همکاری و انتقال فناوری از سوی امارات متحده عربی به تلاش برای گسترش دامنه مشتریان خود کمک خواهد کرد.