امارات نمی خواهد دشمن ایران باشد

نویسنده: لئوناردو جاکوپو ماریا مازوکو Leonardo Jacopo Maria Mazzucco کارشناس حوزه عملیات دریایی در خلیج فارس و آب‌های مجاور 

دیپلماسی ایرانی: رئیس امارات متحده عربی، شیخ محمد بن زاید آل نهیان پاییز گذشته در حاشیه نشست بریکس در کازان روسیه با رئیس‌جمهوری ایران، مسعود پزشکیان، دیدار کرد. این دیدار، نخستین ملاقات رسمی میان امیر ابوظبی و یک رئیس‌جمهوری ایران بود و نقطه اوج روند طولانی نزدیکی دیپلماتیک میان دو رقیب دیرینه در خلیج فارس در چارچوب تنش‌زدایی گسترده‌تر منطقه‌ای به‌شمار می‌رفت.

پس از سال‌ها لفاظی‌های تند، دشمنی دیپلماتیک و درگیری‌های نظامی در سایه، روابط ایران با اعضای کلیدی شورای همکاری خلیج فارس – عربستان سعودی، امارات، کویت و بحرین – در سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ بهبود یافت. اما چالش‌های تازه ای در راه است زیرا منطقه همچنان درگیر ناآرامی است؛ ازجمله پیامدهای جنگ غزه، سقوط رژیم اسد در سوریه، خصومت ایران و اسرائیل و بازگشت دونالد ترامپ به کاخ سفید.

از دیدگاه ابوظبی، تأمین امنیت ملی و تضمین رونق اقتصادی، زیربنای این رویکرد دیپلماتیک به سوی تهران است. مذاکرات تنش‌زدایی میان امارات و ایران پس از وقوع مجموعه‌ای از حوادث نامشخص در سال ۲۰۱۹ که به کشتی‌های تجاری در سواحل امارات آسیب رساند، شتاب بیشتری گرفت. این رویدادها پس از خروج دولت ترامپ از توافق هسته‌ای ایران در سال ۲۰۱۸ و اعمال مجدد تحریم‌های سخت علیه تهران رخ داد.

همانند نزدیکی امارات با ترکیه و قطر، شیخ طحنون بن زاید آل نهیان، مشاور امنیت ملی و برادر رئیس امارات، هدایت این روند را بر عهده داشت. در سه سال گذشته، سلسله تعاملات دوجانبه در سطوح میانی و عالی بین دو کشور انجام شده است. در ژوئیه ۲۰۲۴، شیخ عبدالله بن زاید آل نهیان، وزیر أمور خارجه امارات، در رأس هیئتی دیپلماتیک برای سفری دو روزه به تهران رفت و با رئیس‌جمهور پزشکیان، وزیر أمور خارجه، عباس عراقچی و رئیس مجلس ایران، محمدباقر قالیباف، دیدار کرد.

به‌تازگی، در ۱۲ فوریه، وزیر أمور خارجه امارات در حاشیه نشستی چندملیتی در دبی با کمال خرازی، مشاور ارشد رهبر ایران، وزیر امور خارجه پیشین و رئیس شورای راهبردی روابط خارجی ایران، ملاقات کرد.

از اوایل سال ۲۰۲۳، ابوظبی و تهران همچنین گفت‌وگوهایی را در زمینه هوانوردی غیرنظامی و حمل‌ونقل دریایی، تجارت و سرمایه‌گذاری، همکاری مشترک در زمینه طوفان‌های شن و مدیریت مرزی پیش برده‌اند.

امارات در راستای ترمیم روابط خود با ایران، به دنبال ایفای نقش میانجی با جمهوری اسلامی و بازتعریف سازوکارهای تنظیم‌کننده معماری ژئوپلیتیکی منطقه است تا از کاهش تنش، جلوگیری از درگیری و تنوع‌بخشی اقتصادی حمایت کند.

با این حال، علی‌رغم بهبود روابط با تهران، ایران و امارات هنوز اختلاف پنجاه‌ساله خود را بر سر سه جزیره کوچک در خلیج فارس – أبوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک – حل نکرده‌اند.

در اواخر نوامبر ۱۹۷۱، ایران – که در آن زمان هنوز تحت حاکمیت شاه محمدرضا پهلوی بود – کنترل این جزایر را دو روز پیش از تأسیس امارات به دست گرفت. از آن زمان، ایران این جزایر را به‌شدت نظامی کرده، در حالی که امارات همواره بر راه‌حلی دیپلماتیک تأکید داشته است. این بحران به‌شدت حافظه نهادی و ذهنیت تهدید امارات را شکل داده و ایران را به‌عنوان یک قدرت هژمونیک در ذهن سیاست‌گذاران اماراتی تثبیت کرده است.

از منظر راهبردی – نظامی، کنترل این سه جزیره یک مزیت عمده محسوب می‌شود. این جزایر در قلب مسیرهای کشتیرانی خلیج فارس قرار دارند و پایگاه‌های مستقر در آن‌ها امکان نظارت بر ترافیک دریایی در تنگه هرمز را فراهم و در معماری دفاع دریایی ایران نقشی کلیدی ایفا می‌کنند.

استراتژی امارات برای بازپس‌گیری این پایگاه‌ها عمدتاً بر جلب حمایت منطقه‌ای و بین‌المللی از ادعاهای حاکمیتی خود و کسب پشتیبانی دیپلماتیک قدرت‌های ژئوپلیتیکی متمرکز بوده است. در دو سال گذشته، امارات بارها حمایت لفظی چین و روسیه از ادعاهای خود را کسب کرده است؛ حمایتی که به تنش‌های عمومی میان تهران و نزدیک‌ترین شرکای راهبردی‌اش منجر شده است.

با این حال، هنوز مشخص نیست که امارات تا چه حد می‌تواند این حمایت نمادین چین و روسیه را به فشاری ملموس برای تغییر وضعیت موجود تبدیل کند.

در همین حال، اماراتی‌ها همچنان از گرفتار شدن در یک درگیری میان ایران و اسرائیل، در پی حمله حماس به اسرائیل در ۷ اکتبر ۲۰۲۳ و جنگ متعاقب آن در غزه، هراس دارند. درگیری‌های منطقه‌ای در سال ۲۰۲۴ گسترش یافت و به یک حمله نظامی اسرائیل به لبنان منجر شد که در آن، ساختار فرماندهی و سیاسی حزب‌الله و حماس ضربه سختی خورد، در حالی که هم‌زمان، حوثی‌ها جسورتر شدند.

برای جلوگیری از گرفتار شدن در تبادل حملات فزاینده ایران و اسرائیل و نیز برای فاصله گرفتن از رویکرد نظامی تهاجمی واشینگتن در قبال تهران، امارات متحده عربی استفاده ایالات متحده از حریم هوایی و تأسیسات نظامی خود برای انجام حملات علیه ایران و نیروهای نیابتی‌اش را محدود کرده است. اماراتی‌ها همچنین حملات اسرائیل به جمهوری اسلامی را مورد انتقاد قرار داده‌اند و هدف قرار دادن هیئت دیپلماتیک ایران در دمشق، سوریه، در آوریل ۲۰۲۴ و حملات موشکی اسرائیل به ایران در اکتبر ۲۰۲۴ را محکوم کرده‌اند.

در عین حال، امارات همچنان ایران و شبکه شبه‌نظامیان آن در سراسر منطقه، که به طور کلی با عنوان «محور مقاومت» شناخته می‌شوند، را با دقت زیر نظر دارد. اگرچه این ائتلاف در اثر جنگ لبنان و سقوط ناگهانی رژیم اسد در سوریه به‌شدت تضعیف شده است، اما اماراتی‌ها حملات موشکی و پهپادی حوثی‌ها به ابوظبی در ژانویه ۲۰۲۲ را فراموش نکرده‌اند. احتمال ازسرگیری کارزار ضدکشتیرانی حوثی‌ها در دریای سرخ همچنان یکی از نگرانی‌های عمده امارات محسوب می‌شود.

بازگشت ترامپ به کاخ سفید نیز عدم قطعیت بیشتری به وجود آورده است. امارات خاطرات پیچیده‌ای از دوره اول ریاست‌جمهوری ترامپ دارد. از تحریم‌های سنگین اقتصادی ایالات متحده علیه ایران گرفته تا ترور قاسم سلیمانی، فرمانده سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در سال ۲۰۲۰، سیاست خاورمیانه‌ای ترامپ می‌توانست تلاش‌های دیپلماتیک ابوظبی برای نزدیکی به تهران را از مسیر خارج کند. با این حال، «توافقنامه‌های ابراهیم» در سال ۲۰۲۰ – که روابط اسرائیل را با چهار کشور عربی، از جمله امارات، عادی‌سازی کرد – برای امارات یک نقطه عطف دیپلماتیک محسوب می‌شد.

هنوز مشخص نیست که ترامپ در دوره دوم ریاست‌جمهوری خود چه رویکردی نسبت به منطقه در پیش خواهد گرفت. اگرچه او اخیراً با امضای یک یادداشت، کمپین موسوم به «فشار حداکثری» علیه ایران را از سر گرفته اما تأکید کرده که این کار را با اکراه انجام داده است و ترجیح می‌دهد یک راه‌حل دیپلماتیک برای پیشرفت‌های هسته‌ای ایران پیدا شود.

یک سیاست سختگیرانه‌تر آمریکا در قبال ایران احتمالاً اختلال جدی در روابط امارات و ایران را موجب خواهد شد. ابوظبی احتمالاً رویکردی محتاطانه در پیش خواهد گرفت تا مسیر سیاست خارجی ترامپ را بهتر ارزیابی کند و در عین حال با تهران درباره برنامه‌های احتمالی در صورت تشدید تحریم‌های ضدایرانی از سوی دولت ترامپ هماهنگ شود. در حالی که امارات و ایران ممکن است هرگز متحدان نزدیکی نباشند، اما اقدامات اخیر ابوظبی نشان می‌دهد که این کشور برای حفظ روابط مثبت با تهران تلاش خواهد کرد.

دیدار دوجانبه وزرای أمور خارجه امارات و ایران در ۲۹ دسامبر ۲۰۲۴، که نخستین گفت‌وگوی حضوری پس از سقوط رژیم اسد در سوریه بود، نشان‌دهنده تمایل دو کشور به حفظ کانال‌های ارتباطی مستقیم در بحبوحه تحولات چشمگیر در نظم سیاسی منطقه‌ای است. در همین حال، در ۳ فوریه، یک ناوگان ایرانی متشکل از چهار شناور رزمی سطحی به بندر شارجه سفر دوستانه‌ای داشت که نخستین مورد از این نوع در پی ازسرگیری مذاکرات امنیت دریایی میان امارات و ایران در اواسط سال ۲۰۱۹ به شمار می‌رود. این حضور گسترده نیروی دریایی ایران در بندر امارات، بیانگر اراده دو کشور برای حمایت از روند تنش‌زدایی از طریق هماهنگی نظامی ملموس است و به دولت ترامپ این پیام را می‌دهد که امارات تمایل چندانی به تلاش مجدد برای انزوای ایران از همسایگان خود در خلیج فارس ندارد.

منبع: استیمسون / تحریریه دیپلماسی ایرانی/۱۱