فرمول «تعهد بیشتر در برابر رهایی بیشتر» فاز نهایی گشایش برجامی می شود؟

نویسنده: الی گرانمایه

دیپلماسی ایرانی: جو بایدن، رئیس جمهوری منتخب ایالات متحده، وعده داده دوباره به توافق هسته ای ایران بازگردد. الی گرانمایه در گزارشی که اخیرا برای بنیاد سیاسی آلمانی «فردریش اِبِرت استیفتونگ» منتشر کرده، به بررسی اقدامات مشخصی که ایالات متحده، ایران و اروپا می توانند برای تضمین تعهد کامل همه طرفین برجام به این توافق انجام دهند، پرداخته و بیش از هر مساله ای به اهمیت زمان اشاره کرده است.

مرحله سوم: گفت و گوهای هسته ای با فرمول «بیشتر در برابر بیشتر» از اواخر 2021 تا اوت 2023

در حالی که دو مرحله اول به تثبیت برجام و جلوگیری از یک بحران کوتاه مدت بر سر برنامه هسته ای ایران مربوط می شود، مرحله سوم روی استفاده از برجام به عنوان بخشی از یک فرمول کلی تر «بیشتر در برابر بیشتر» تمرکز دارد که همه طرف های برجام می توانند از آن بهرمند شوند. بعید است که فضای سیاسی حاکم در ایران اجازه رسیدن به این مرحله سوم را به رئیس جمهوری حسن روحانی بدهند و از این رو، قدرت های جهانی برای پیشبرد اهداف خود در این مرحله باید منتظر روی کار آمدن دولت جدید در ایران بمانند.

دولت بایدن می تواند از ماه های آخر دولت روحانی استفاده و در خفا و به طور خصوصی این مساله را مطرح و شرایط را برای گرفتن چراغ سبز مذاکرات بعدی از سوی آیت الله علی خامنه ای، رهبر معظم ایران، مهیا کند. احتمالا واقع بینانه ترین شیوه این است که این گفت و گوها در یک کانال محرمانه آغاز شوند. دولت بایدن برای پیشبرد این روند می تواند نماینده ویژه ای برای دیپلماسی با ایران منصوب کند؛ شخصیتی که از پرونده ایران آگاهی کامل داشته در میان اعضای کنگره از احترام بالایی برخوردار باشد. تعامل بیشتر بین مقامات ارشد ایران و ایالات متحده در مجامع چندجانبه مانند سازمان ملل و آژانس بین المللی انرژی اتمی می تواند در توسعه دریچه دیپلماسی مفید باشد.

برای مرحله علنی تر مذاکرات بر سر یک توافق «بیشتر در برابر بیشتر» با ایالات متحده احتمالا ایران یک چارچوب چندجانبه را خواستار خواهد شد که این مساله به ویژه با توجه به واکنش های داخلی ضد آمریکایی پس از ترور سردار قاسم سلیمانی توسط دولت ترامپ اهمیت دارد. چارچوب 1+5 و کمیسیون مشترک همچنان بهترین صحنه ها برای گفت و گو با ایران درباره مساله هسته ای به شمار می روند.

دولت بایدن و ای 3 به تمدید آندسته از تعهدات هسته ای ایران تمایل دارند که در اکتبر 2023 که «تاریخ انتقال» فعلی تحت برجام است، منقضی می شوند. به علاوه، دانشی که ایران از طریق فعالیت های اخیر در زمینه تحقیق و توسعه به دست آورده است، تعادل در برجام اصلی را بر هم می زند و احتمالا ای 3 می خواهد که در مرحله نهایی مذاکرات به این موضوع نیز پرداخته شود. برای کارآمدی بیشتر این روند، ایالات متحده و ای 3 باید تا سطح قابل قبولی حمایت روسیه و چین را نیز به دست آورند، چرا که در غیر این صورت آنها در نقش خراب کننده هر گونه توافق احتمالی عمل خواهند کرد. به علاوه ، مشاوره و پیام رسانی اولیه به شرکا در خاورمیانه مانند اسرائیل و عربستان، می تواند به کاهش مقاومت اجتناب ناپذیر آنها در برابر دیپلماسی ایالات متحده با ایران کمک کند.

هنوز مشخص نیست که ایران به تمدید تعهدات هسته ای خود فراتر از شرایط ذکر شده در برجام تمایلی دارد یا خیر. در اصل، هنوز مشخص نیست که آیا رئیس جمهوری جدید در ایران می تواند چنین دیپلماسی را پیش ببرد یا خیر. اما مسلم است که در ازای چنین سازشی از سوی ایران، دولت بایدن هم باید آماده باشد تا از جمله در موارد زیر، تحریم های اعمال شده علیه ایران را تسهیل کند:

•    تا اندازه ای دسترسی ایران به دلار آمریکا را تسهیل کند. این امر می تواند مستلزم صدور مجدد مجوز عمومی برای معاملات چرخشی با ایران که در سال 2008 لغو شد، باشد و این امکان را برای بانک های بین المللی فراهم آورد که معاملات مربوط به تجارت ایران با دلار آمریکا را پردازش کنند. ایالات متحده همچنین می تواند محدودیت های مربوط به تجارت با دلار برای ایران را تسهیل کند.

•    ایالات متحده می تواند در بخش های خاص مهم برای توان بخشی اقتصادی ایران مانند انرژی و تولید، تحریم های اولیه را تسهیل کند.

•    تایید قرارداد «بیشتر در برابر بیشتر» به صورت یک معاهده یا توافقنامه قانونی و اجرایی هم می تواند گام بعدی باشد. با توجه به سرنوشت برجام، دولت بایدن باید به عنوان راهکاری برای کاهش خطر لغو توافق بعدی توسط رئیس جمهوری مشابه ترامپ، حمایت کنگره را به دست آورد. با این وجود، هم تهران و هم دولت بایدن بسته به فضای سیاسی کنگره باید خود را برای احتمال شکست چنین تلاشی حاصر کنند. به علاوه ، ایران باید بپذیرد که چنین توافقی به ویژه اگر با حمایت محدود حزب دموکرات تصویب شود، همچنان توسط کنگره آتی لغو شدنی است.

در حالی که انتظار می رود ایران به عنوان بخشی از مذاکرات روی حذف سپاه پاسداران انقلاب اسلامی از فهرست سازمان های تروریستی خارجی ایالات متحده اصرار کند، اما با توجه به روندی که دولت ترامپ در سال 2019 طی کرده، بعید است بایدن فضای سیاسی لازم برای این کار را داشته باشد. این موضوع احتمالا به طور مناسب تری در یک مسیر موازی و جداگانه مذاکرات با ایران درباره مسائل منطقه ای قابل بررسی خواهد بود.

منبع: شورای روابط خارجی اروپا / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34