تحریم ها جذابیت اقتصاد مقاومتی را بیشتر کردند

نویسنده: الی گرانمایه

دیپلماسی ایرانی: رهبران ایران در حال حاضر با سه مساله اساسی مواجه هستند که به طور مستقیم با منافع اروپایی ارتباط دارند. اولین مساله به چگونگی نجات اقتصاد و نقشی که غرب باید در این زمینه ایفا کند، مربوط می شود. دومین مساله حول این محور می چرخد که آیا ایران به ویژه پس از ترور سردار سلیمانی، فرمانده نیروی قدس، باید با ایالات متحده وارد دیپلماسی از هر نوع آن بشود یا خیر. سومین مساله هم بر این موضوع تمرکز دارد که آیا ایران می تواند از منافع خود در منطقه از طریق ابزارهای دیپلماتیک محافظت کند، یا برای این کار به رویکرد نظامی تهاجمی نیاز است. دولت های اروپایی که امیدوارند بتوانند ایران را به مشارکت در روندی دیپلماتیک ترغیب کنند، باید به خوبی مناظرات داخلی در ایران درباره مسائل فوق را زیر نظر بگیرند.

در رابطه با اینکه ایران چه باید بکند، دو تفکر مختلف وجود دارد. نوگرایان و برخی از محافظه کاران سنتی از رویکرد صنعت گرایی مدرن حمایت می کنند که مبتنی بر چشم انداز اقتصادی است که در آن ایران تحت فشار تحریم ها نباشد و خصوسی سازی و سیاست های نولیبرال را پیش ببرد. در همین حال، اصول گرایان و محافظه کاران رویکرد موسوم به چارچوب اقتصاد مقاومتی را ترجیح می دهند.

رهبر معظم ایران برای سال های طولانی از الگوی اقتصاد مقاومتی حمایت کرده و این موضع گیری در مواجهه با تحریم های ایالات متحده تشدید شده است. او همچنین از تقویت روابط اقتصادی با اقتصادهای شرقی حمایت می کند و آنها شرکای قابل اعتمادتری می داند که رهبرانشان تمایل خود را به مقاومت در برابر آمریکا نشان داده اند. رهبر ایران آسیب های تحریم ها را رد نمی کند، اما معتقد است که ایران نمی تواند منتظر پایان تحریم ها باقی بماند و استراتژی کشور باید روی ایجاد مصونیت در برابر آسیب های چنین تحریم هایی متمرکز باشد. به گفته یک کارشناس اقتصادی، آیت الله خامنه ای به این مساله خوش بین است که زمانی که درهای کشور بسته شوند، سطح تولیدات داخلی در اقتصاد آن بالا می رود و تولید داخلی اشتغال زایی در پی خواهد داشت. رهبر ایران امید دارد که مردم عادی کشور در روزهای دشوار همانند حضور در یک جبهه جنگ از خود مقاومت نشان دهند.

همچنین به نظر می رسد که خامنه ای باور دارد سکوتوکرات ها در بهترین موقعیت برای رهبری الگوی اقتصاد مقاومتی ایران از طریق مشارکت بیشتر سپاه پاسداران انقلاب اسلامی هستند. یک کارشناس اقتصادی در این باره می گوید با توجه به تلاش های شکست خورده برای تسهیل تحریم ها، رهبر معظم ایران اکنون ریشه راه حل های اقتصادی را در اقدامات سپاه می داند و نیروهای نظامی را به ورود به زمینه های تولیدی ترغیب کرده است. یک کارشناس اقتصادی دیگر هم معتقد است که رهبر ایران به صنعت گراهای نوین که بسیاری از آنها ارتباطاتی در خارج دارند، ظن دارد: «سپاه پاسداران و رهبر معظم ایران خود را مالکان اقتصاد و دیگران را مهمان می دانند. سپاه پاسداران برای کشور خون داده و وقتی شرایط وخیم شده، اسباب خود را جمع نکرده از کشور برود.» سکوتوکرات ها مبتنی بر همین تفکر شبکه وسیع اقتصادی ایجاد کرده اند که در محیط تحریمی گسترده تر شده است. اندکی پس از اجرایی شدن برجام، نوگرایان تلاش کوتاه مدت و نسبتا موفقیت آمیزی را برای افزایش کنترل تکنوکرات ها بر اقتصاد آغاز کردند. با این حال، بازگشت تحریم های ایالات متحده و خروج سرمایه گذاران خارجی از ایران فرصت های جدید اقتصادی برای سپاه پاسداران به ویژه در بخش های انرژی و خودروسازی ایجاد کرد.

در پی بحران ویروس کرونا، رقابت بر سر اقتصاد بین دو جبهه اصول گرا و نوگرا بار دیگر شدت گرفت. برخی اصول گرایان و سکوتوکرات ها این بحث را مطرح کرده اند که رکود جهانی به معنای نیاز بیشتر به خودکفایی است. رهبر معظم ایران در سخنرانی درباره کووید 19 تاکید کردند «افزایش تولید» باید ادامه داشته باشد. اما دولت روحانی رویکردهای صنعت گرایی مدرن را با شدت بیشتری به اجرا گذاشت، دارایی های عمومی را وارد بازار سهام کرد و تلاش برای دستیابی به صندوق ثروت ملی را افزایش داد و در یک اقدام نادر، از صندوق بین المللی پول 5 میلیارد دلار وام درخواست کرد.

برخی چهره ها در میان نوگراها درخواست های آشکار خود برای یافتن راهی دیپلماتیک برای ارتباط مجدد کشور با اقتصاد جهانی از طریق تسهیل تحریم ها را با صدای بلندتری مطرح کردند و این درخواست ها را با نیاز به مدیریت رکود اقتصادی ناشی از کووید 19 مرتبط دانستند. با این حال، اخیرا برخی از نوگرایان میانه رو و محافظه کاران سنتی شروع به حمایت از برخی جنبه های الگوی اقتصاد مقاومتی کرده اند. در شرایطی که ارتباطات اقتصادی با غرب کاهش یافته، همسایگان نزدیک ایران برای کارشناسان اقتصادی در جناج نوگرا به ناگاه اهمیت بیشتری از غرب پیدا کرده اند. این مساله به ویژه از زمان بعد از شکست ابتکارعمل امانوئل ماکرون، رئیس جمهوری فرانسه، برای تغییر رویکرد دونالد ترامپ در رابطه با تحریم ها و نتیجه ندادن تلاش های اروپایی برای تسهیل مشکلات اقتصادی از طریق «ابزار حمایت از مبادلات تجاری (اینستکس)» صادق بود.

شمار فزاینده ای از افراد در دستگاه سیاسی ایران باور دارند که دولت کنونی و آتی ایالات متحده یا اساسا تحریم ها را لغو نمی کند و یا در ازای لغو آنها در صدد گرفتن امتیازات بزرگی از ایران بر می آید که هر گونه تسهیل اقتصادی و دیپلماتیک غیرممکن می شود. در کل، نوگرایان ارزش بیشتری برای تسهیل تحریم ها و گسترش روابط تجاری با اروپا قائل هستند و عناصر محافظه کارتر در میان اصول گرایان و سکوتوکرات ها تعامل مجدد با غرب را چندان سودمند نمی دانند. در حقیقت، به رغم فشار اقتصادی شدیدی که ایران امسال متحمل شده، صندوق بین المللی پول و بانک جهانی در گزارش های خود احیای اقتصاد ایران در 2021 را پیش بینی کرده اند. اصول گرایان و سکوتوکرات ها احتمالا همچنان تاکید خواهند کرد که ادامه الگوی اقتصاد مقاومتی می تواند ایران را در برابر فشار تحریم های ایالات متحده مقاوم سازد. اگر اصول گرایان در انتخابات ریاست جمهوری سال آتی ایران پیروز شوند، آنگاه مطرح کردن گزینه تسهیل تحریم ها برای کمک به بهبود اقتصاد ایران و ترغیب این کشور به توافق، برای دولت های غربی دشوارتر خواهد شد.

اگر اروپا بخواهد ایران را به شرکت در مذاکرات درباره مسائل امنیتی ترغیب کند، باید این مساله را دریابند که رهبران ایران به دنبال تدابیری برای رشد اقتصادی هستند. بهترین بخت اروپا در تعامل با نوگرایان است. با این حال، در قیاس با دور قبلی مذاکرات در 2013، نوگرایان ایران اکنون توجه کمتری به معافیت از تحریم ها برای فروش نفت نشان خواهند داد و در مقابل، تسهیل آندسته از تحریم های آمریکا که امکان ادغام ایران در بازارهای مالی جهانی را فراهم آورد، برایشان جذاب تر خواهد بود چرا که بدین ترتیب، امکان تزریق بودجه به بخش های اشتغال زا از طریق افزایش سرمایه در بازارهای بین المللی، دسترسی آزادانه به بانکداری بین المللی، واردات فناوری و تجهیزات مورد نیاز برای ارتقا و توسعه تولیدات داخلی برای ایران فراهم می آید. (این مطلب ادامه دارد.)

منبع: شورای روابط خارجی اروپا / مترجم: طلا تسلیمی