عراقی ها برای خروج نظامیان امریکایی از خاک کشورشان یکپارچه نیستند

گفت و گو از عبدالرحمن فتح الهی، عضو تحریریه دیپلماسی ایرانی 

دیپلماسی ایرانی – تظاهرات گسترده مردمی جمعه گذشته بغداد با محوریت خروج نیروهای نظامی آمریکا اکنون شرایط خاصی را برای جامعه، احزاب، شخصیت‌ها، جریانات و دولت مرکزی بغداد پیرامون این مسئله رقم زده است. در این راستا برخی تحلیل ها ناظر بر این واقعیت است که اگرچه برخی از جریان‌ها و طیف‌های عمدتاً شیعی عراق خواستار تحقق خروج نیروهای نظامی آمریکایی هستند، اما در آن سوی داستان کردها و اهل سنت تمایل چندانی به این مسئله ندارند. دیپلماسی ایرانی برای بررسی بیشتر وضعیت سیاسی - اجتماعی عراق پیرامون خروج نیروهای نظامی آمریکا از این کشور، گفت‌وگویی را با جعفر حق پناه، کارشناس مسائل ترکیه و استاد مدعو مطالعات منطقه ای دانشگاه تهران ترتیب داده است که در ادامه می‌خوانید:

بعد از اقدام پارلمان عراق در اخراج نیروهای نظامی آمریکایی، جمعه گذشته شاهد تظاهرات عمومی و گسترده ای در بغداد پایتخت این کشور با محوریت اخراج نیروهای نظامی آمریکا از عراق بودیم با توجه به این مسائل اساساً آیا برخی از گروه‌ها و جریانات عراقی به دنبال تحریک جامعه این کشور به منظور خروج نیروهای نظامی آمریکایی است و یا به واسطه رادیکال شدن تنش میان ایران و آمریکا بعد از ترور سردار سلیمانی در فرودگاه بغداد و حمله موشکی ایران به پایگاه نیروهای نظامی آمریکا در عین الاسد و اربیل اکنون جامعه عراق به دنبال اخراج نیروهای نظامی آمریکایی است ساختار سیاسی و جامعه عراق در یک سینرژی به دنبال تحقق این مسئله هستند؟

اتفاقاً من معتقدم که اساساً اکنون، نه ساختار سیاسی و نه جامعه و ملت عراق به صورت یک دست و یک پارچه و به صورت متحد و با یک صدای واحد خواستار خروج نیروهای نظامی آمریکا از این کشور نیستند. یعنی عراق اکنون در این رابطه دچار یک چندپارگی و گسست سیاسی و اجتماعی شده است. چرا که بخشی از نخبگان سیاسی، شخصیت ها، احزاب و جریان های عراقی به همراه بخشی از جامعه این کشور خواستار خروج نیروهای نظامی آمریکایی هستند، اما در آن سو بخش دیگری از جامع و نخبگان سیاسی و جریانات عراقی تمایل جدی به حضور و ماندن نیروهای نظامی آمریکا در عراق دارند. از این رو باید آن بخشی از ساختار سیاسی و جامعه عراق که عمدتا شیعی هستند مسئله خروج نیروهای نظامی آمریکا را در دستور کار قرار دارند، اما در آن سو کردها و اهل سنت عراق به دلایل متعدد خواهان حضور و ماندن نیروهای نظامی آمریکا در کشور عراق هستند. همین مسئله باعث خواهد شد که حاکمیت عراق یکپارچگی و اتحاد خود را از دست بدهد. کما این که در خلال دیدارها، مذاکرات و گفت وگوی سران و مقامات کشورها در داووس، شاهد دیدار برهم صالح، رئیس جمهور عراق با همتای آمریکایی اش بودیم که اتفاقا با انتقاداتی از سوی جامعه و نخبگان سیاسی عراق مواجه شد. در آن سو به موازات این دیدار شاهد آن بودیم برخی از مقامات عراقی سفرهایی را به کشورهای اروپایی و آمریکا داشتند و بالعکس، از سوی آمریکا و برخی کشورهای اروپایی دیدارهایی هم با مقامات عراقی صورت گرفته است. همین دیدار و تحرکات نشان از این دارد دولت مرکزی بغداد هم کمابیش متمایل به حضور نیروهای نظامی آمریکا در عراق است. این مسئله با مواضع برخی از مقامات اروپایی مانند سخنان وزیر دفاع آلمان بعد از سفر به عراق تایید شد. مشابه همین وضعیت را می‌توان به کل جامعه عراق تعمیم داد. یعنی اگر چه ما در جمعه گذشته شاهد راهپیمایی و تظاهرات گسترده با محوریت خروج نیروهای نظامی آمریکایی از عراق در بغداد بودیم، اما در آن سو طیف‌های دیگر جامعه و ملت عراق مخالف این نگاه هستند. کما این که هیچ‌گونه تظاهرات و یا اعتراضی در اقلیم کردستان عراق و یا مناطق اهل سنت این کشور برای خروج نیروهای نظامی آمریکا از این کشور صورت نگرفت. جالب اینجاست که اهل سنت عراق در سال‌های نه چندان دور سرسخت‌ترین مخالف حضور نیروهای نظامی آمریکا بود، اما اکنون به نظر می رسد که اهل سنت در این کشور نیز در مواضع خود راجع به حضور نیروهای نظامی آمریکایی به نتیجه دیگری رسیده است. چرا که به نظر می رسد برخی ملاحظات سیاسی، امنیتی و نظامی بعد از مبارزه با داعش در مناطق اهل سنت در خصوص تغییر این نگاه موثر بوده است.

با توجه به این که اعتراضات روز جمعه گذشته که با فراخوان جریان صدر صورت گرفته است، اساساً دیالکتیک این نوع جریان هایی که خواستار خروج نیروهای نظامی آمریکا از عراق هستند با دولتی که از نگاه شما کمابیش تمایل به حضور نیروهای نظامی آمریکایی دارد، به چه شرایطی کشیده خواهد شد؟

در راستای نکات قبلی من معتقدم که اگر تقابل جریان های سیاسی و نخبگان عراقی خواستار خروج نیروهای نظامی آمریکایی هستند با دولت بغداد که کمابیش متمایل به حضور نیروهای نظامی آمریکا هستند به نقطه حساسی کشیده شود، گسست سیاسی و اجتماعی در عراق نمود بیشتری پیدا خواهد کرد. به هر حال مانند جریان صدر قابلیت و پتانسیل بسیج بخشی از جامعه عراق را دارد. کما این که در جمعه گذشته شاهد آن بودیم. اما در مقابل نیز طیف‌های اهل سنت و کردها هم نسبت به توان و استعداد سیاسی خود در قبال حضور نیروهای نظامی آمریکا می توانند تحرکاتی را داشته باشند و بخشی از جامعه عراق را بسیج کنند. اما در نهایت باید دید که مدیریت و کنترل شرایط توسط دولت و مسئولین به چه سمت و سویی کشیده خواهد شد. نکته مهم دیگری که در این خصوص باید به آن اشاره کرد این است که آن چه در پارلمان عراق گذشت، یک مصوبه نیست، بلکه یک قطعنامه است که لازم الاجرا هم نیست. خود این مسئله بر اقدام دولت مرکزی بغداد اثر خواهد گذاشت، چون یقیناً این قطعنامه، نه به عنوان یک قانون و دستور پارلمان عراق که در حد یک درخواست از دولت بغداد برای خروج نیروهای نظامی آمریکا از عراق تقلیل خواهد یافت. مضافا این که خود عادل عبدالمهدی، نخست وزیر عراق نیز به صراحت عنوان کرده بود مسئله خروج نیروهای نظامی آمریکا در حوزه اختیارات دولت آتی خواهد بود. همان زمان هم برهم صالح مخالف خروج آمریکایی ها از عراق بود.

با این تفاسیر جامعه عراق فارغ از در نظر گرفتن جایگاه و تاثیر نخبگان شخصیت ها و احزاب سیاسی عراق به تصویر کشیده خواهد شد. با توجه به اینکه جامعه شیعی این کشور خروج نیروهای نظامی آمریکا را خواستار هستند، اما اهل سنت و کردهای عراق تمایل جدی به حضور نیروهای نظامی آمریکا دارند؟ آیا گسست آن قدر پررنگ خواهد شد که کشور به بحران و تجزیه کشیده شود؟

واقعیت این است که هم اکنون نیز این گسست در بستر اجتماعی و سیاسی عراق شکل گرفته است. چون اکنون می توان با قاطعیت گفت که اقلیم کردستان عراق خرج سیاسی خود را از دولت مرکزی بغداد جدا کرده است. در همین نشست داووس شاهد دیدار نچیروان بارزانی، رئیس اقلیم کردستان عراق با ترامپ بودیم. به موازات آن اهل سنت عراق نیز به دنبال تشکیل دولت فدرال سنی هستند. ولی در حال حاضر در یک حالت برزخی با دولت مرکزی بغداد قرار دارد. یعنی جمعه اهل سنت عراق در یک حالت گذار قرار دارد و می‌تواند تاثیرات و فشارهای خود را بر دولت مرکزی بغداد برای تشکیل خودمختاری اهل سنت و اقلیم سنی بگذارد.

نکته بسیار مهمی که در این میان وجود دارد این است که وابستگی همزمان عراق به ایالات متحده آمریکا و جمهوری اسلامی ایران باعث شده دست دولت مرکزی بغداد در یک منگنه بین تهران و واشنگتن قرار گیرد. از این رو افزایش تنش و تخاصم بین ایران و آمریکا موجب آن شده که بیش از هر بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، عراق تحت تاثیر افزایش این تنش قرار گیرد. خصوصا که ترور سردار سلیمانی در خاک این کشور صورت گرفت و پاسخ موشکی ایران به پایگاه عین الاسد و اربیل هم انجام شد. وضعیت عراق در تنش تهران و واشنگتن، آن هم با توجه به وابستگی عراقی‌ها به هر دو سر این تنش به کجا خواهد رسید؟ آیا دولت بغداد بیش از پیش در خصوص مدیریت این شرایط ناتوان عمل خواهد کرد؟

نکته مهمی که باید به آن پاسخ گفت این است که دولت مرکزی بغداد اکنون با چالش مهم تری به نام اعتراضات مردمی عراق به واسطه ناکارآمدی و فساد گسترده و سیستماتیک این کشور مواجه است. چون ساختار سیاسی عراق ناشی از یک بافتار طایفه‌ای، قومی و مذهبی است که باعث شده است که جریان و ساختار دولت نتواند در برآورده کردن مطالبات و خواسته های مردمی عراق موفق شود. این مسئله اکنون به چالش بزرگی برای دولت مرکزی بغداد بدل شده است. لذا مسئله فشار همزمان تهران و واشنگتن و دخالت برخی دیگر از کشورها بر دولت مرکزی بغداد به همین واسطه ناکارامدی و فساد دولت نمود، بروز و ظهور بیشتری پیدا می کند و خود این مسئله به بخشی از انتقادات جدی مردم عراق بدل می‌شود. یعنی اکنون بیشترین منتقدین دولت بغداد معتقدند که وابستگی این دولت به بازیگران خارجی، حال ایران و یا آمریکا سبب شده است دولت بیش از پیش در پیشبرد امور ناکارآمد عمل کند. لذا وضعیت کنونی نشان می دهد که فعلا افق روشنی برای این مسئله وجود ندارد. مگر این که اتفاق خاصی بیفتد و با اتحاد بین شخصیت ها، جریان و احزاب سیاسی عراقی مبنی بر تشکیل دولت تکنوکرات، شاهد آن باشیم که دولتی مستقل تر از فشار و دخالت بازیگران خارجی روی کار آید. در این صورت شاید بتوان گفت که وضعیت سیاسی و اجتماعی عراق قدری تعدیل پیدا خواهد کرد و از حالت منگنه بین تهران و واشنگتن خارج خواهد شد. اگر دولتی با این ویژگی ها تشکیل شود، می توان شاهد به وجود آمدن یک ثبات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و امنیتی در عراق بود و در آن صورت بستر، فضا و زمینه برای حل ریشه‌ای تاثیر بازیگران خارجی بر عراق از طرف دولت بغداد وجود خواهد داشت.

به اعتراضات مردمی عراق در خصوص ناکارآمدی دولت مرکزی بغداد و فساد و گسترده و سیستماتیک اشاره کردید. آیا در صورت پررنگ شدن گسست سیاسی-اجتماعی به واسطه خروج نیروهای نظامی آمریکایی امکان به حاشیه کشیده شدن و یا به محاق رفتن این اعتراضات که از ماه اکتبر سال گذشته میلادی شروع شد، وجود دارد؟

شاید این مسائل و تحولات چند هفته اخیر و افزایش اختلافات جامعه، احزاب، گروه‌ها و همچنین مسئولین در خصوص خروج نیروهای نظامی آمریکایی در شکل بروز اعتراضات مردمی عراق به واسطه ناکارآمدی دولت و نیز فساد گسترده و سیستماتیک اثر گذار باشد و افزایش تنش تهران - واشنگتن همچنین بر عملکرد این جنبش اجتماعی اثر خود را داشته باشد. چون به هر حال تحولاتی که در سایه ترور سردار سلیمانی و ابومهدی مهندس و نیز حمله‌موشکی سپاه به پایگاه عین الاسد و اردبیل صورت گرفت بیش از همه عراق را تحت الشعاع قرار داده است، اما مجموعه این تحولات باعث نمی‌شود که جنبش اعتراضی مردمی عراق به محاق برود و به تبع آن چنین خیزش مردمی نادیده گرفته شود. چون این اعتراضات و مطالبات این جنبش ارتباط مستقیمی با زیست روزمره مردم عراق دارد. یعنی مسئله تظاهرات مردمی عراق در چند ماهه گذشته، اعتراضی نیست که جنبه هویتی، قومی و سیاسی و یا نظایر آن داشته باشد، بلکه در ارتباط مستقیم با اقتصاد، معیشت، اشتغال، امنیت و رفاه آنان دارد. به عبارت دیگر مردم عراق روزمره با تبعات و آثار منفی ناشی از بی کفایتی و ناکارآمدی دولت مرکزی بغداد و نیز فساد گسترده و سیستماتیک در این کشور دست و پنجه نرم می کنند. لذا بعید است که مطالبات و خواسته های این جریان اجتماعی که از اولین روز اکتبر سال ۲۰۱۹ شروع شده است، دیگر از طرف مردم عراق مطالبه نشود. اما این احتمال هم وجود دارد که به واسطه تحولاتی که در چند هفته اخیر صورت گرفته است، مطالبات اعتراضات مردمی عراق از سطحی به سطح دیگر منتقل شود. یعنی امکان دارد جامعه کشور از طریق فضای مجازی بیشتر به دنبال تحقق مطالبات خود باشد و در کنار آن نکته مهمتر ناظر بر این واقعیت است که نحوه تحقق مطالبات و خواسته های مردمی عراق از طرف دولت نیز می تواند در کاهش و یا افزایش اعتراضات و تظاهرات مردمی عراق موثر باشد. چون به هر میزان که دولت و ساختار سیاسی عراق بتواند خواسته های مردم را پیگیری کند، خوب یقینا شرایط بهبود پیدا خواهد کرد.