چالش های اصلی ابتکارعمل ایران برای صلح در منطقه

نویسنده: حامد آ. کرمانی (دکترای روابط بین الملل)

دیپلماسی ایرانی: یوسف بن علوی وزیر عمانی که مسئول امور خارجه است، روزهای 2 و 3 دسامبر به طور غیرمنتظره به تهران سفر و با حسن روحانی و محمد جواد ظریف، رئیس جمهوری و وزیر امور خارجه ایران، دیدار کرد. مقامات به طور رسمی هیچ جزئیاتی درباره این دیدارها را منتشر نکرده اند، اما احتمالا ابتکار عمل صلح هرمز موسوم به «هوپ/امید» یکی از موضوات اصلی گفت و گوها بوده است. تنش ها بین ایران و ایالات متحده نیز احتمالا یکی از دیگر موضوعاتی بوده که مقام عمانی در سفر خود به آن پرداخته است.

ابتکارعمل امید نخستین مرتبه توسط روحانی در نشست سالانه مجمع عمومی سازمان ملل معرفی شد. آنطور که ظریف بعدتر توضیح داد، هدف این ابتکارعمل ایجاد مناسبات امنیتی منطقه ای از طریق «گفت و گوهای منطقه ای» است. از آنجایی که پیشنهاد اولیه برنامه مبتنی بر شمار زیادی از اصول بین المللی است، گفت و گو درباره همه آنها به مذاکراتی طولانی نیاز دارد، اما یک سری از مشکلات آن را می توان در دو دسته اصلی تئوری و عملی در نظر گرفت.

اول، از نظر تئوری، مناسبات امنیتی منطقه ای مانند امید بیشتر شبیه به افسانه است. هیچیک از دستورکارهای امنیتی منطقه ای در دوران پس از جنگ و احتمالا پیش از آن بدون حضور یک ابرقدرت چه به عنوان یک بازیگر مقیم همانند مورد آمریکای شمالی، و چه به عنوان یک قدرت مداخله کننده همانند مورد جنوب شرق آسیا یا شرق اروپا، عملی نشده است. در هر دو مورد نظام بین المللی تک قطبی و دو قطبی، همواره این ابرقدرت ها بوده اند که امنیت را تامین کرده اند و هیچ دستورکار امنیتی منطقه ای بدون مداخله آنها وجود نداشته است.

عمدتا در هر منطقه ای یک سری وظایف امنیتی به قدرت های منطقه ای واگذار می شود، اما یک دستورکار منطقه ای هرگز بدون حضور یکی از قدرت های نظام مند عملی نشده است. حتی در اروپا که شمار زیادی از کشورها در آن تعاریف مشابهی از مسائل امنیتی دارند و از یک سازمان ریشه دار یعنی اتحادیه اروپا برخوردارند، شاهد حضور بیش از 60هزار نیروی آمریکایی است. در جنوب شرقی آسیا که ادغام اقتصادی ده ها سال است که به خوبی جواب داده و کشورهای منطقه از نظر اقتصادی به یکدیگر وابسته اند، بیش از 70هزار سرباز آمریکایی نقش «تامین کننده امنیت» را ایفا می کنند. از این رو، اظهارات ظریف مبنی بر اینکه امنیت منطقه از قرن ها پیش صرفا توسط نیروهای منطقه ای تامین شده و این مساله که برنامه امنیتی باید برمبنای رد «مشارکت هرگونه ائتلاف نظامی یا توافق علیه یکدیگر» باشد، با تعریف تئوری از موضوع مغایرت دارد.

دوم، واقعیت های موجود در منطقه است که تحت تاثیر ابتکارعمل امید قرار خواهد گرفت. به گفته ظریف، این ابتکارعمل بر «احترام به مقدسات و نمادهای ملی، مذهبی و تاریخی یکدیگر» مبتنی است؛ اما دقیقا درگیری ها در منطقه بر سر همین موضوعات است. ایران با اعضای پیشنهادی ابتکارعمل صلح هرمز یک سری مناقشات ارضی دارد. بازیگران منطقه ای حتی بر سر نام منطقه هم با یکدیگر توافق نظر ندارند و دلیل اینکه ابتکارعمل «صلح هرمز» نامیده شده و نه «صلح خلیج فارس» نیز همین است. همچنین به گفته ظریف، «همکاری برای ریشه کن کردن تروریسم، افراط گرایی و تنش های فرقه ای» یکی از پیشنهادات اساسی طرح است؛ اما طرفین تعریف مشابهی از تروریسم ندارند. رقبای عرب ایران گروه های متحد این کشور مانند حزب الله و انصار الله را تروریستی می خوانند و ایران هم معتقد است که عربستان سعودی از گروه های تروریستی مانند القاعده، جبهه النصره، جیش العدل و جندالالله علیه ایران حمایت می کند. ایران اخیرا حتی فرماندهی مرکزی آمریکا که حیاتی ترین و نزدیکترین متحد امنیتی عربستان و امارات است را نیز یک گروه تروریستی خوانده است. از این رو، این سوال پیش می آید که با این حجم از ناهماهنگی های عمیق دیرینه، آیا هیچ دستورکار منطقه ای امنیتی هرگز عملی خواهد شد؟ برنامه امید با ذهنیت نهادگرایی لیبرال و چندجانبه گرایی ظریف همخوانی دارد، اما آیا می تواند به رغم همه موانع یاد شده در خلیج فارس اجرایی شود؟

اگرچه به نظر می رسد که این طرح به منظور کاهش نفوذ آمریکا در منطقه طراحی شده، اما ایران مجبور است در هنگام ایجاد صلح در منطقه عامل ایالات متحده را نیز در نظر بگیرد. در حقیقت، یک سری تحولات اخیرا از توجه مقامات ایرانی به همین مساله خبر می دهند. تهران و واشنگتن 7دسامبر تبادل زندانی انجام دادند که به تشکر دونالد ترامپ، رئیس جمهوری آمریکا، از ایران منجر شد. او در توئیتی نوشت: «می بینید! ما می توانیم با یکدیگر توافق کنیم.» ترامپ همچنین گزارش ها مبنی بر اعزام 14هزار نیروی اضافی به خاورمیانه را رد کرد که تصمیمی مهم در رابطه با ایران در منطقه قلمداد شد.

این مسائل و یک سری تحولات جدید مربوط به اینستکس (کانال تجارت اروپا با ایران) و همچنین سفرهای پیاپی مقامات عمانی (که واسطه های دیرینه بین ایران و ایالات متحده بوده اند) حاکی از آن است که تشدید تنش ها در منطقه جدی است. با این حال، نمی توان این روند را لزوما به معنای عملیاتی شدن ابتکارعمل امید دانست چراکه موفقیت این برنامه همچنان به عبور از موانعی همچون جنگ در یمن و حل و فصل اختلافات بین تهران و ریاض دارد. به علاوه، درک آمریکا از اوضاع داخلی ایران هم انگیزه دولت ترامپ را برای پیگیری فعالانه مذاکرات با تهران از بین برده است. در حال حاضر، تنها چیزی که می توان با قطعیت گفت این است که ابتکارعمل امید، یک ماموریت غیرممکن است.

منبع: العالم / مترجم: طلا تسلیمی