دستیابی به یک توافق هسته ای جدید امکان پذیر است؟ (بخش چهارم)

نویسندگان: صنم وکیلی و نیل کویلیام

دیپلماسی ایرانی: رهبران کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس و اسرائیل از همان ابتدای امر با امضای برجام مشکل داشتند و معتقد بودند که مسائل منطقه ای نیز باید در هر گونه راه حلی برای بحران در نظر گرفته شوند و عدم رسیدگی به این مساله در برجام صرفا قدرت ایران را بیشتر می کند و نفوذ آن را در سراسر منطقه افزایش می دهد. رهبران کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس بر این باور بودند که توافق هسته ای ایران را به حمایت بیشتر از بازیگران غیردولتی در مغایرت با منافع این کشورها، ترغیب می کند. یک سری اتفاقات کلیدی از جمله بهار عربی در 2011 به بعد، جنگ سوریه و ظهور داعش در عراق و سوریه در سال های اولیه دهه رخ داده بودند و به سال های پیش از برجام باز می گشتند، نگرانی ها درباره نفوذ فزاینده ایران در کشورهای منطقه را بیشتر کرده بودند.

واکنش دولت اوباما به جنبش های بهار عربی در سال 2011 رهبران کشورهای عربی را خشمگین کرده و حتی سبب شده بودند که درباره اینکه به عنوان یک متحد بلند مدت در کنار ایالات متحده بمانند، دچار تردید شوند چرا که عدم حمایت واشنگتن از حسنی مبارک، رئیس جمهوری وقت مصر، را یک خیانت آشکار می انگاشتند. در نتیجه، خیلی زود اعتماد خود را به دولت اوباما از دست دادند و تعهد احتمالی او به امنیت خودشان در صورت رویارویی با تهدیدهای داخلی و خارجی را زیر سوال بردند. موضع گیری غیرمتعهدانه دولت اوباما در قبال سرنوشت مبارک و رژیم او ماهیت مناسبات امنیتی ایالات متحده در منطقه خلیج فارس را زیر سوال برده بود.

در همین حال که ناآرامی ها در سوریه به سمت یک درگیری مسلحانه پیش می رفت، رهبران کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس از اوباما انتظار داشتند نه تنها استفاده از سلاح شیمیایی را به عنوان «خط قرمز» تعیین کند، بلکه به براندازی بشار اسد، رئیس جمهوری سوریه، نیز کمک کند. رهبران کشورهای عربی در هر دو زمینه ناامید شده بودند و بار دیگر، اگرچه شرایط در سوریه با شرایط در مصر متفاوت بود، اینطور نتیجه گرفتند که ایالات متحده شریک امنیتی قابل اعتمادی نیست.

اگرچه بسیاری از رهبران کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس به ورود تاثیرگذار و تعیین کننده روسیه به جنگ سوریه در سپتامبر 2015 که با هدف حمایت از دولت درگیر بشار اسد صورت گرفت، به دیده تردید می نگریستند، اما در خفا تمایل و آمادگی ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه، را به حمایت از متحد خود تحسین می کردند. آنها تعهدات اوباما و پوتین به امنیت متحدانشان را با یکدیگر قیاس کردند و در این زمینه، پوتین را مورد احترام یافتند.

در همین حال، ظهور و پیشروی داعش در عراق و سوریه به تهدیدی اساسی برای رهبری منطقه به ویژه در کشورهای عرب سنی تبدیل شد. ابوبکر بغدادی، سرکرده داعش، در سال 2014 ادعا می کرد خلافت خود را با مرکزیت موصل راه اندازی کرده است و بدین ترتیب، تهدیدی مستقیم برای مشروعیت رهبران کشورهای عربی جمهوری و سلطنتی شده بود.

جنبش های بهار عربی و ظهور داعش به طور توامان بحرانی برای دولت های عراق و سوریه و دیگر کشورهای منطقه ایجاد کرده بودند که نهایتا به سیاست ضدانقلابی عربستان سعودی و امارات متحده عربی انجامیدند. هر دو کشور در پاسخ به درخواست دولت اوباما برای پایان دادن به سوء استفاده از قدرت ایالات متحده، شروع به ایفای نقشی تهاجمی تر در مواجهه با اسلام سیاسی در کشورهای شاهد بهار عربی و مقابله با نفوذ ایران کردند.

اگرچه روسیه نقشی تعیین کننده در ممانعت از شکست خوردن دولت بشار اسد داشت، اما ایران هم سرمایه نظامی سیاسی و نظامی قابل توجهی در حمایت از متحدانش ایفا و در عین حال جای پای خود را از طریق شبکه های تجاری و گروه های نیابتی در محیط سوریه محکم کرد. ایالات متحده، اسرائیل و کشورهای عربی این مساله را مغایر با منافع خود یافتند و آن را بخشی از هدف گسترده تر رهبری ایران برای ایجاد یک «پل زمینی» بین تهران و دریای مدیترانه انگاشتند.

با چنین پیش زمینه ای، توافق حاصل شده توسط دولت اوباما که تنها بر محدودسازی برنامه هسته ای ایران تمرکز داشت و به عنوان توافقی جامع طراحی نشده بود، موجبات نگرانی کشورهای عربی منطقه را فراهم آورد. اقدام ایالات متحده اقدامی انگاشته شده که به رونق اقتصادی ایران می انجامد و امکان پیشبرد سیاست منطقه ای را برای دولت آن فراهم می آورد. به علاوه، در توافق پیشنهادی هیچ تلاشی برای رسیدگی به نگرانی های فزاینده کشورهای عربی از جمله نگرانی های آنها با تمرکز بر قابلیت موشک بالستیک ایران و حضور آن در عراق، سوریه، لبنان و یمن نشده بود.

البته دیدگاه کشورهای ضدانقلابی یعنی عربستان سعودی و امارات متحده عربی در نتیجه دو برداشتی شکل گرفت که عمدتا نادرست بودند: اولی این بود که تصور می کردند چرخش ایالات متحده به سمت آسیا به معنای خودداری از مشارکت در خاورمیانه و به ویژه در خلیج فارس است؛ و دومی این بود که تصور می کردند حمایت نظامی ایالات متحده دیگر برای تضمین امنیت این کشورها در صورت مواجهه آنها با تهدیدی جدی کافی نیست. با این حال، در سال های ریاست جمهوری اوباما ایالات متحده ائتلاف علیه داعش را رهبری کرد که در حقیقت، 80 کشور را گردهم آورده بود و با متحدان محلی در عراق و سوریه همکاری نزدیکی داشت و نهایتا در ماه مارس 2019 توانست این سازمان تروریستی را شکست دهد. ایالات متحده همچنین کمک های نظامی قابل توجهی برای عربستان سعودی و امارات متحده عربی در جنگ علیه حوثی ها در یمن فراهم آورد. کمک های دولت ترامپ در حمایت از متحدان عربی حاشیه خلیج فارس در یمن به هیچ وجه با کمک های دولت اوباما به آنها قابل قیاس نیست و این در حالی است که در داخل کنگره نگرانی های فزاینده ای درباره ماهیت این درگیری ها ایجاد شده است.

با توجه به چنین بستری جای تعجب ندارد که رهبران کشورهای منطقه ای که به تازگی با یکدیگر متحد شده اند، یعنی عربستان سعودی، امارات متحده عربی، بحرین، تا اندازه ای مصر به علاوه اسرائیل، از وعده انتخاباتی دولت ترامپ به «پاره کردن توافق هسته ای» استقبال کردند. اقدامات ترامپ دست کم در اوایل دولت او در حمایت از عربستان سعودی، امارات متحده عربی و اسرائیل این نشانه را ارسال می کرد که دولت جدید در ایالات متحده نه تنها از بین بردن قابلیت ایران در تولید سلاح هسته ای را در اولویت برنامه های خود قرار داده، بلکه به توانایی این کشور در گسترش قدرت و نفوذش در کشورهای عرب همسایه نیز خاتمه خواهد داد و برنامه موشک بالستیک ایران را متوقف خواهد کرد. (این مطلب ادامه دارد.)

منبع: چتم هاوس / مترجم: طلا تسلیمی